Πρωτευοντολόγοι: Οι μεγάλοι "επιστήμονες" που μελετούν τη συμπεριφορά των συγγενών τους πιθήκων

Κάποιοι "επιστήμονες" παραμένουν αδιόρθωτοι ακόμη και το 2012! Διαβάστε και θαυμάστε!

Οι διανοούμενοι συγγενείς μας

Οι ουραγκοτάγκοι βρήκαν μια χρήση του καλωδίου που εμείς οι άνθρωποι δεν είχαμε φανταστεί. Αρχισαν να ρουφούν μέσα από το καλώδιο και το μετέτρεψαν σε καλαμάκι!

Ο Αγιούμου είναι «αστέρι» στους αριθμούς και στην απομνημόνευση, ο Κάνζι μιλάει άπταιστα αγγλικά και φτιάχνει μόνος του εργαλεία, ενώ η Νατάσα είναι η πιο καλή «μαθήτρια» σε όλα τα πεδία και…
φυσάει ιδιαίτερα στον τομέα της επικοινωνίας. «Τίποτε περίεργο» θα σκεφτείτε, αφού τέτοια προσόντα έχουν εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο. Η διαφορά είναι ότι δεν μιλάμε για ανθρώπους, αλλά για… πιθήκους. Ολοένα περισσότερα ερευνητικά στοιχεία δείχνουν ότι πράγματι είμαστε πολύ πιο στενοί συγγενείς απ’ ό,τι πιστεύαμε με τους τριχωτούς μπονόμπο, τους ουραγκοτάγκους, τους χιμπαντζήδες, τους μπαμπουίνους, τους γορίλες – όχι μόνο γενετικώς αλλά και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Πολλά ανθρώπινα χαρακτηριστικά δεν είναι τελικώς αποκλειστικώς ανθρώπινα, όπως μαρτυρεί πλήθος πειραμάτων από τα οποία προκύπτει ότι οι πίθηκοι μπορούν να ξεχωρίσουν λέξεις, να αναγνωρίσουν αριθμούς, να κάνουν πλάνα για το μέλλον, να συνεργαστούν, να συμπονέσουν, να μοιραστούν, να κάνουν πόλεμο αλλά και ειρήνη. Οπως αναφέρουν κορυφαίοι πρωτευοντολόγοι με τους οποίους ήλθε σε επαφή «Το Βήμα», το ερώτημα δεν είναι πλέον αν οι πίθηκοι σκέφτονται – είναι το πώς σκέφτονται... 

Τα στοιχεία που μαρτυρούν ότι τα ζώα, και δη τα υπόλοιπα πρωτεύοντα εκτός του ανθρώπου, είναι πιο έξυπνα και πιο κοινωνικά απ' ό,τι πιστεύαμε αυξάνονται χρόνο με τον χρόνο. Δεν είναι τυχαίο ότι το πεδίο της Πρωτευοντολογίας γνωρίζει συνεχή άνθηση και οι μελέτες σχετικά με την κατανόηση της νόησης και της συμπεριφοράς των πιθήκων έχουν διπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια (με τη χείρα βοηθείας βέβαια και της εξελιγμένης τεχνολογίας που επιτρέπει στους επιστήμονες να «βουτήξουν» καλύτερα στα άδυτα του πιθηκίσιου εγκεφάλου).

Τα στοιχεία αυτά λοιπόν δείχνουν ότι αυτά που μας ενώνουν με τους πιθήκους είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που μας χωρίζουν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποκάλυψη πριν από λίγο καιρό του γονιδιώματος του μπονόμπο έδειξε ότι, όπως συμβαίνει και με τους χιμπαντζήδες, γενετικώς οι διαφορές μας μαζί τους είναι της τάξεως του μόλις 1,3%.

Παράλληλα, πρόσφατα στοιχεία αποδεικνύουν ότι και η μεγάλη «δύναμη» του εγκεφάλου δεν αποθηκεύεται μόνο στα… ανθρώπινα κεφάλια.

Επί μακρόν πιστευόταν ότι ο προμετωπιαίος φλοιός, η περιοχή που είναι υπεύθυνη για τη συλλογιστική ικανότητα, είναι δυσανάλογα μεγάλος σε σύγκριση με τον υπόλοιπο εγκέφαλο μόνο στον άνθρωπο, χαρίζοντάς του γνωστική υπεροχή.

Και όμως οι εξελιγμένες απεικονιστικές τεχνικές δείχνουν πλέον ότι και ο προμετωπιαίος φλοιός των πιθήκων διαθέτει μεγάλο μέγεθος αναλογικά με τον υπόλοιπο εγκέφαλό τους.

Αυτά τα νοητικά «εφόδια» των πιθήκων οδηγούν και σε συμπεριφορές οι οποίες εκπλήσσουν με τον ανθρώπινο χαρακτήρα της τους επιστήμονες, όπως σημειώνει στο «Βήμα» ο δρ Ζουζέπ Καλ, διευθυντής του Ερευνητικού Ινστιτούτου για τα Πρωτεύοντα Είδη Βόλφγκανγκ Κέλερ στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για την Εξελικτική Ανθρωπολογία στη Λειψία της Γερμανίας.

Ασοι στο... καμάκι και καλώδιο - καλαμάκι

«Παρατηρώντας τους πιθήκους μένουμε ακόμη και εμείς κάποιες φορές άφωνοι με τη συμπεριφορά τους» λέει ο δρ Καλ και μας παραθέτει ορισμένα ενδιαφέροντα παραδείγματα διαφορετικών τεστ στα οποία οι πίθηκοι παίρνουν όχι μόνο… πάνω από την (ανθρώπινη) βάση αλλά κάποιες φορές αριστεύουν εκεί όπου οι άνθρωποι δεν μπορούν να πάρουν άριστα. «Ενα χαρακτηριστικό τεστ που θέτουμε σε διαφορετικά είδη πιθήκων και από το οποίο εξάγουμε πολύτιμα συμπεράσματα αφορά τη χρήση εργαλείων. Για παράδειγμα, βάζουμε τροφή σε απόσταση από τα ζώα έτσι ώστε να μην μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτήν με τα "χέρια" τους και στη συνέχεια τους δίνουμε ένα εργαλείο για να τους βοηθήσει στην προσπάθεια να "γραπώσουν" την τροφή - βλέπουμε λοιπόν ότι βρίσκουν πάντα την άκρη ώστε να μη χάσουν το γεύμα τους. Στο πλαίσιο ενός άλλου τεστ τοποθετούμε μπροστά στα ζώα δύο πιάτα με τροφή - το ένα περιέχει, για παράδειγμα, πέντε κομμάτια τροφής, ενώ το δεύτερο επτά - προκειμένου να ανακαλύψουμε αν θα επιλέξουν το πιάτο με την περισσότερη τροφή. Παρατηρούμε ότι ξέρουν να επιλέγουν τη μεγαλύτερη ποσότητα τροφής».

Ιδού άλλο ένα παράδειγμα που παραθέτει ο δρ Καλ και μαρτυρεί τις ικανότητες των «εξαδέλφων» μας κάνοντας τα θεμέλια της ανθρώπινης μοναδικότητάς μας σε μεγάλο βαθμό να τρίζουν: «Θέσαμε σε ουραγκοτάγκους το εξής πρόβλημα: Τους δώσαμε ένα δοχείο με φρουτοχυμό στον οποίο δεν μπορούσαν να έχουν άμεση πρόσβαση, αφού ο χυμός βρισκόταν χαμηλά μέσα στο δοχείο. Το δοχείο ήταν σχεδόν κλειστό, είχε μόνο μια τρύπα στο επάνω μέρος του. Δώσαμε επίσης στους ουραγκοτάγκους ένα καλώδιο ως εργαλείο και περιμέναμε να δούμε αν θα έβρισκαν άκρη σχετικά με το πώς θα φθάσουν στον… φρουτένιο στόχο. Περιμέναμε ότι θα χρησιμοποιήσουν το καλώδιο περνώντας το μέσα από την τρύπα του δοχείου ώστε να "βουτήξει" στον χυμό και να το γλείψουν στη συνέχεια. Ωστόσο οι ουραγκοτάγκοι μάς εξέπληξαν. Για την ακρίβεια, βρήκαν μια χρήση του καλωδίου που εμείς οι άνθρωποι δεν είχαμε φανταστεί. Αρχισαν να ρουφούν μέσα από το καλώδιο και το μετέτρεψαν σε καλαμάκι! Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι την ίδια ακριβώς τακτική ακολούθησαν όλοι οι ουραγκοτάγκοι του πειράματος, χωρίς μάλιστα να βλέπει ο ένας τι κάνει ο άλλος».

Αίσθημα δικαιοσύνης και απεργία πείνας!

Τα… έξυπνα παραδείγματα όμως δεν έχουν τελειωμό, όπως μας λέει ένας «γκουρού» της Πρωτευοντολογίας, ο καθηγητής Φρανς ντε Βάαλ που κατέχει την έδρα Συμπεριφοράς των Πρωτευόντων Ειδών Charles Howard Candler στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Εμορι στην Ατλάντα, ενώ είναι και διευθυντής του Κέντρου Living Links στο Εθνικό Ερευνητικό Κέντρο Πρωτευόντων Ειδών Yerkes. Ο καθηγητής Ντε Βάαλ σημειώνει ότι διαφορετικές συμπεριφορές των πιθήκων που παρατηρούν οι επιστήμονες δείχνουν ότι αυτοί μπορούν να κατέχουν ακόμη και πολύ «λεπτές» έννοιες και αξίες. Ενα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά καπουτσίνους πιθήκους που ζουν στο κέντρο Living Links. Οι καπουτσίνοι του κέντρου φαίνεται ότι μπορούν να αντιληφθούν την έννοια της δικαιοσύνης (ίσως σε αντίθεση με κάποιους ανθρώπους…). Οταν οι ερευνητές τούς θέτουν ένα καθήκον, εκείνοι το φέρνουν εις πέρας με χαρά προκειμένου να λάβουν ως ανταμοιβή ένα κομμάτι αγγούρι. Οταν όμως βλέπουν ότι ένας άλλος καπουτσίνος πίθηκος δίπλα τους εκτελεί το ίδιο καθήκον και παίρνει ως ανταμοιβή ένα πολύ πιο λαχταριστό γεύμα (για την ακρίβεια, ένα σταφύλι), εκνευρίζονται, πετάνε στα μούτρα των ερευνητών το αγγούρι και ξεκινούν… απεργία πείνας. Μάλιστα το αίσθημα της δικαιοσύνης των πρωτευόντων δεν σταματά εδώ. Αντίστοιχα πειράματα σε χιμπαντζήδες έδειξαν ότι εκείνος που παίρνει το πιο «gourmet» γεύμα σταματά να τρώει μέχρις ότου οι ερευνητές το προσφέρουν και στον διπλανό του.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα του καθηγητή Ντε Βάαλ το οποίο μαρτυρεί πόσο «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά μπορεί να έχουν τα υπόλοιπα πρωτεύοντα αφορά χιμπαντζήδες οι οποίοι ζουν επίσης στο κέντρο Living Links. «Επί μακρόν πιστευόταν ότι μόνο ο άνθρωπος διαθέτει την ικανότητα της μίμησης. Ωστόσο μια συνεργασία μας με ειδικούς του Πανεπιστημίου του Σεντ Αντριους στο Ηνωμένο Βασίλειο αποκάλυψε ότι οι χιμπαντζήδες μιμούνται πιο… αποτελεσματικά από τον άνθρωπο. Τι σημαίνει "πιο αποτελεσματικά"; Αποδείχθηκε ότι παραλείπουν άχρηστες δράσεις όταν αυτές δεν υπηρετούν πιστά τον στόχο τους, ενώ είναι και πιο εφευρετικοί όταν έχουν να λύσουν ένα πρόβλημα, τη στιγμή που τα παιδιά ηλικίας τριών - τεσσάρων ετών μιμούνται ακόμη και στην τελευταία λεπτομέρεια ό,τι τούς δείξουν».

Το πείραμα με το φιστίκι

Είναι χαρακτηριστικό το πείραμα με το φιστίκι και τον σωλήνα το οποίο μαρτυρεί πώς οι χιμπαντζήδες αλλά και οι ουραγκοτάγκοι μπορούν να γίνουν… Μαγκάιβερ του είδους τους βρίσκοντας λύση εκεί όπου ένα τρίχρονο ή τετράχρονο παιδί θα σηκώσει τα χέρια ψηλά. Αν κάποιος τοποθετήσει το φιστίκι μέσα στον σωλήνα, τότε ένα παιδί δεν θα ξέρει πώς να το βγάλει. Οι χιμπαντζήδες και οι ουραγκοτάγκοι έχει φανεί σε πείραμα ότι έχουν βρει τη δική τους λύση: βάζουν νερό στο στόμα τους το οποίο και φτύνουν μέσα στον σωλήνα. Υστερα από τρεις-τέσσερις φορές… φτυσίματος η λιχουδιά βγαίνει από τον σωλήνα και μπαίνει στο… στόμα τους.

Στη σαβάνα της Σενεγάλης πάλι, μας λέει ο καθηγητής Ντε Βάαλ, επιστήμονες κατέγραψαν χιμπαντζήδες να παίρνουν κλαδιά από τα δέντρα και να ακονίζουν τις άκρες τους με τα δόντια τους προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν ως ακόντια για να εξολοθρεύσουν μικρότερα ζώα που κρύβονται στους κούφιους κορμούς δέντρων. Μάλιστα αυτός ο τρόπος κυνηγιού ήταν κυρίως γένους θηλυκού.

Παράλληλα οι πίθηκοι γνωρίζουν και την έννοια της συνεργασίας. Αν τοποθετήσουν απέναντί τους ένα βαρύ φορτίο με τροφή και τους δώσουν ένα σχοινί, εκείνοι αρχίζουν να τραβούν το σχοινί συντονισμένα ώστε να φέρουν την τροφή κοντά τους (ακόμη και αν ο ένας από τους δύο δεν πεινάει).

Ουραγκοτάγκοι μάστορες, χιμπαντζήδες PR

Τα «χαρίσματα» λοιπόν των πιθήκων, όπως αποδεικνύεται από αυτά τα παραδείγματα, είναι πολλά (και μάλιστα συνεχώς ανακαλύπτονται περισσότερα, όπως μας λένε οι ειδήμονες). Εμφανίζουν όμως όλοι οι πίθηκοι τις ίδιες επιδόσεις; Μόνο σε ορισμένες ασκήσεις, απαντά ο δρ Καλ. Για παράδειγμα, στην άσκηση με τη μέτρηση της ποσότητας τροφής οι μπονόμπο, οι χιμπαντζήδες, οι γορίλες αλλά και οι ουραγκοτάγκοι παρουσίαζαν τα ίδια σκορ. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με όλα τα τεστ. «Οταν δώσαμε σε διαφορετικά είδη πιθήκων ένα εργαλείο που έμοιαζε με καλαμάκι ζητώντας τους ουσιαστικά να "εφεύρουν" τη χρήση του, οι ουραγκοτάγκοι ήταν οι καλύτεροι στο να βρουν τη χρήση του αντικειμένου, κάτι που δεν συνέβαινε με τους χιμπαντζήδες» σημειώνει ο ειδικός από το Μαξ Πλανκ.

Θα μπορούσε κάποιος να πει λοιπόν ότι κάποια είδη πιθήκων ανακηρύσσονται εξυπνότερα από τα υπόλοιπα. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα, λέει ο δρ Καλ. Ολα εξαρτώνται από το τεστ στο οποίο υποβάλλονται κάθε φορά τα διαφορετικά είδη πιθήκων, καθώς φαίνεται ότι καθένα εξ αυτών έχει διαφορετικά «ταλέντα» και δεξιότητες.

«Στα τεστ που αφορούν την "κοινωνική" προσοχή - όπως όταν ένα μέλος της ομάδας παρακολουθεί το πού κοιτάζουν τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας του - οι χιμπαντζήδες και οι μπονόμπο αναδεικνύονται πρωταθλητές. Στα τεστ που αφορούν τη χρήση εργαλείων οι ουραγκοτάγκοι είναι οι καλύτεροι».

Από πού πηγάζουν αυτές οι διαφοροποιήσεις στα «ταλέντα» των διαφορετικών ειδών πιθήκων; «Από την ίδια τη ζωή τους και τις ανάγκες της» σημειώνει ο ειδικός από το Μαξ Πλανκ. Οπως εξηγεί, «οι χιμπαντζήδες είναι καλύτεροι σε ό,τι αφορά την "κοινωνική" προσοχή ακριβώς επειδή διαβιούν σε κοινωνικές ομάδες. Οι ουραγκοτάγκοι είναι μοναχικοί ή ημι-μοναχικοί, ενώ και οι χιμπαντζήδες ζουν σε ομάδες, οι οποίες όμως είναι πολύπλοκες. Παράλληλα, οι χιμπαντζήδες είναι πιο κοινωνικοί από τους γορίλες. Η ίδια λοιπόν η ζωή του κάθε είδους συνδέεται άμεσα με τα χαρακτηριστικά που εμφανίζει ακόμη και υπό συνθήκες αιχμαλωσίας».

Μια εύλογη απορία αφορά το ότι όλα αυτά τα πειράματα που μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τη νοημοσύνη αλλά και τα συναισθήματα των πιθήκων αφορούν ζώα που μελετώνται υπό συνθήκες αιχμαλωσίας. Ετσι αναρωτιέται κάποιος αν τα αποτελέσματα θα ήταν ίδια σε περίπτωση όπου η παρακολούθηση αφορούσε πιθήκους οι οποίοι ζουν στο φυσικό τους περιβάλλον. «Το ερώτημα αυτό θα παραμείνει ανοιχτό, διότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να γίνουν μελέτες στο φυσικό περιβάλλον των πιθήκων. Πάντως υπάρχουν αρκετές αναφορές για έξυπνες δράσεις και πιθήκων που ζουν στη φύση. Ετσι όλα δείχνουν ότι μάλλον δεν υπάρχουν διαφορές στις ικανότητες μεταξύ των ζώων που βρίσκονται σε αιχμαλωσία και εκείνων που ζουν στη φύση, αλλά οι μόνες διαφορές αφορούν τις ευκαιρίες που έχουμε εμείς οι επιστήμονες να ελέγξουμε τις ικανότητες αυτές στο φυσικό περιβάλλον» αναφέρει ο καθηγητής Ντε Βάαλ.

Διαφέρουμε γιατί μας αρέσει να μοιραζόμαστε

Ενα μεγάλο ερώτημα, που γίνεται ολοένα εντονότερο καθώς τα ερευνητικά στοιχεία αποδεικνύουν συνεχώς τη στενή μας «συγγένεια» με τους πιθήκους σε πολλά επίπεδα, αφορά το πόσο τελικά είμαστε ίδιοι με αυτούς. Ο δρ Καλ σημειώνει ότι ίσως η κύρια διαφορά μας που μας κάνει… ανθρώπους είναι ότι από τη φύση μας οδηγούμαστε στο να συνδεόμαστε κοινωνικά με τα υπόλοιπα άτομα του είδους μας. «Ενδιαφερόμαστε σε μεγάλο βαθμό για το τι αισθάνονται οι υπόλοιποι άνθρωποι, για το τι γνωρίζουν, για το τι προτίθενται να κάνουν και συζητούμε μαζί τους γι' αυτά τα θέματα. Οι άνθρωποι απολαμβάνουμε επίσης σε γενικό πλαίσιο - με τις εξαιρέσεις να υπάρχουν πάντα - την παρέα των άλλων, κάτι που δεν παρατηρούμε να συμβαίνει με τον ίδιο τρόπο στους πιθήκους. Για παράδειγμα, αν θέλετε να πάτε για ψώνια, θα προτιμήσετε πολλές φορές να πάτε με τις φίλες σας, ακριβώς επειδή χαίρεστε να μοιραστείτε την εμπειρία. Οι πίθηκοι αν χρειαστεί να βγουν για το δικό τους… shopping, για αναζήτηση δηλαδή τροφής, θα το κάνουν μαζί με άλλους πιθήκους αν αυτό είναι απαραίτητο, δεν σημαίνει όμως κιόλας ότι θα χαρούν το μοίρασμα - για την ακρίβεια, μάλλον θα δουν την ύπαρξη των υπολοίπων ανταγωνιστικά».

Τα όσα μάς ενώνουν και όσα μάς χωρίζουν από τους πιθήκους παραθέτει από την πλευρά του και με βάση τη μακρά πείρα του στη «συνύπαρξη» μαζί τους και ο καθηγητής Ντε Βάαλ. Οπως λέει, από πλήθος μελετών έχουν πλέον προκύψει δείγματα σχεδόν όλων των νοητικών ικανοτήτων των ανθρώπων στους πιθήκους. «Από τη χρήση εργαλείων ως την κατανόηση των άλλων και από το μέτρημα ως τις ασκήσεις μνήμης, οι πίθηκοι εμφανίζουν πολλά θεωρούμενα ως "ανθρώπινα" χαρακτηριστικά. Ωστόσο υπάρχουν κάποιοι τομείς στους οποίους οι άνθρωποι υπερέχουν: αυτοί αφορούν την αφηρημένη σκέψη και τη συμβολική επικοινωνία. Αν είχα όμως να διαλέξω μόνο μία ικανότητα στην οποία οι άνθρωποι υπερέχουν, θα ανέφερα τη γλώσσα. Παρ' ότι οι πίθηκοι έχουν μάθει κάποια στοιχειώδη στοιχεία συμβολικής επικοινωνίας, αυτή δεν βρίσκεται στο επίπεδο εκείνης ούτε καν ενός μικρού παιδιού».

Ως προς τα συναισθήματα πάλι, και αυτά στη συντριπτική τους πλειονότητα δεν αποτελούν ίδιον του ανθρώπου, σύμφωνα με τον καθηγητή Ντε Βάαλ. «Τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι, γεννιούνται με ορισμένα συναισθήματα και ελάχιστα συναισθήματα είναι αποκλειστικώς ανθρώπινα. Ισως μόνο η ντροπή και η ενοχή. Ωστόσο πάμπολλα παραδείγματα μαρτυρούν ότι όχι μόνον οι πίθηκοι αλλά και άλλα είδη ζώων μπορούν να νιώσουν και να εκφράσουν μια τεράστια γκάμα συναισθημάτων, από την αγάπη και το μίσος ως τη ζήλια και τη χαρά. Είναι αρκετό να κοιτάξει κάποιος δύο σκύλους να παίζουν• βλέπει αμέσως στο παιχνίδι τους την έννοια της χαράς, ενώ κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι την ίδια χαρά δείχνουν στο παιχνίδι τους ακόμη και τα ποντίκια».

Υπάρχει όριο στη σκέψη;

Υπάρχει ανώτατο όριο νόησης για τους πιθήκους; Αν βρίσκονται σε συνεχές πρόγραμμα εκπαίδευσης, έχουν απεριόριστες δυνατότητες; Ο δρ Καλ απαντά ότι εξαρτάται από το καθήκον που έχουν να εκτελέσουν κάθε φορά. «Υπάρχουν πεδία στα οποία μπορούν να έχουν συνεχή εξέλιξη. Μπαμπουίνοι τους οποίους βάλαμε να απομνημονεύσουν εικόνες, ακόμη… απομνημονεύουν - δεν έχει καν βρεθεί πόσες εικόνες μπορούν να αποθηκεύσουν στον εγκέφαλό τους. Το ίδιο θεωρητικώς ισχύει και για τους ανθρώπους. Μπορούμε να ξέρουμε ποια είναι τα όρια του ανθρώπινου εγκεφάλου; Σε κάθε περίπτωση πάντως δεν πρέπει εμείς οι άνθρωποι να πιστεύουμε εσφαλμένα ότι είμαστε οι ανώτεροι, οι εκλεκτοί αυτού του κόσμου».

Ελπίζουμε ότι αυτά τα λόγια θα αποτελέσουν τροφή για (ανθρώπινη) σκέψη, καθώς είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η υποτιθέμενη μοναδικότητά μας σε αυτόν τον πλανήτη δεν είναι δεδομένη. Τότε ίσως σεβαστούμε περισσότερο και τα άλλα όντα με τα οποία μοιραζόμαστε εγωιστικά τη Γη, όπως ουσιαστικά μάς «λένε» με τον δικό τους τρόπο ο Αγιούμου, ο Κάνζι, η Νατάσα και όλα τα υπόλοιπα… μέλη της οικογενείας μας.
πηγή: Το ΒΗΜΑ