Γιώργος Παπαθανασόπουλος, Διάλογος του άθεου Ντιντερό με τον χριστιανό Όϊλερ

Ντιντερό

Διάλογος του άθεου Ντιντερό με τον χριστιανό Όϊλερ

Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Φέτος είναι τα 300 χρόνια από τη γέννηση του ηδονιστή και άθεου διανοητή Ντενίς Ντιντερό και το τεύχος του Μαϊου 2013 του γαλλικού περιοδικού "Lire" ("Διαβάζω" στα ελληνικά) είναι αφιερωμένο σ' αυτόν, με τον τίτλο: "Ντιντερό, ο φιλόσοφος της ηδονής - Τα κλειδιά της ζωής και του έργου του". Γύρω από τον Ντιντερό και τον επίσης άθεο συνεργάτη του Ντ' Αλαμπέρ στήθηκε μια μυθολογία από τους οπαδούς του υλισμού και αθεϊσμού, με την παραποίηση της ιστορίας και την μεγέθυνση της προσφοράς τους στην εξέλιξη των πολιτικών και κοινωνικών ελευθεριών, στην επιστήμη και στην τεχνολογία.

Κύριο έργο τους θεωρείται η "Εγκυκλοπαιδεία", όπου καταγράφονται οι έως τότε εξελίξεις στην Επιστήμη και στην Τεχνολογία, με πληθώρα χαλκογραφιών και ξυλογραφιών, πραγματικό εκδοτικό επίτευγμα για την εποχή. Όμως η ιδέα δεν ήταν δική τους. Πρώτος εξέδωσε  Εγκυκλοπαιδεία, το 1728, ο Άγγλος Εφραίμ Τσάμπερς - συνέχεια του οποίου είναι η Βρετανική Εγκυκλοπαιδεία -, και στη Γαλλία το αρχικό σχέδιο εκτύπωσης ανάλογου έργου ήταν του Λε Μπρετόν, το 1745. Ο πρώτος τόμος της Εγκυκλοπαιδείας υπό τη διεύθυνση των Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ εξεδόθη το 1751.

          Για τον άθεο Ντιντερό έχει καταγραφεί στην Ιστορία ο διάλογος του με τον μεγάλο Ελβετό μαθηματικό Λέοναρντ Οϊλερ, έναν από τους πιο παραγωγικούς επιστήμονες στην Ιστορία των Μαθηματικών και τον μεγαλύτερο επιστήμονα  στην ιστορία της Ελβετίας, που ήταν χριστιανός. Ο Ντιντερό το 1773 προσκλήθηκε από την Μεγάλη Αικατερίνη για να συζητήσουν την έκδοση της Εγκυκλοπαιδείας στη Ρωσία και του έγινε αβραμιαία φιλοξενία. Ο ιστορικός και συγγραφέας του βιβλίου "Οι μαθηματικοί" Ε.Τ. Μπελ* σημειώνει με ειρωνεία πως ο Ντιντερό "έβγαζε τα έξοδα του προσπαθώντας να μυήσει τους αυλικούς της Μεγάλης Αικατερίνης στον αθείσμό…" Και προσθέτει: "Μπουχτισμένη η Αυτοκράτειρα μαζί του παράγγειλε στον Euler να αντιμετωπίσει τον θορυβώδη φιλόσοφο. Αυτό ήταν εύκολο για τον μεγάλο μαθηματικό, μια και τα μαθηματικά ήσαν σαν κινέζικα για τον Ντιντερό".

Ο  Ντε Μόργκαν στο κλασσικό του βιβλίο "Ο σάκκος με τα παράδοξα"** (Εκδ. 1872) αναφέρει με λεπτομέρεια το τι διασκεδαστικό συνέβη κατά τη συνάντηση των δύο ανδρών:

"Ο Euler διεμήνυσε στην Αυτοκράτειρα και αυτή στον Ντιντερό πως κατείχε μια αλγεβρική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού και θα την παρουσίαζε μπροστά σ' εκείνην και σε όλα τα μέλη της Αυλής της και τον προσκάλεσε αν ήθελε να παραστεί, να την ακούσει κι αν μπορούσε να την αντικρούσει. Ο Ντιντερό συγκατένευσε ευχαρίστως…Η συνάντηση έγινε με μεγάλη επισημότητα στην αίθουσα του θρόνου, που ήταν ασφυκτικά γεμάτη. Όταν ήρθε η ώρα ο Euler προχώρησε προς το μέρος του Ντιντερό και με σοβαρότητα και απόλυτη σιγουριά του είπε:

"Κύριε  (a+bⁿ)/ n = x, συνεπώς υπάρχει Θεός. Απαντήστε!"

          Στον Ντιντερό φάνηκε σαν κάτι με λογική, αλλά δυσνόητο. Έμεινε για ώρα αμήχανος και ταπεινωμένος από τα ασταμάτητα γέλια της Αυτοκράτειρας και του συνόλου των αυλικών της, που διαδέχτηκαν τη στενάχωρη σιωπή του, ο ταλαίπωρος ζήτησε από την Αικατερίνη την άδεια να επιστρέψει αμέσως στη Γαλλία και τα της Εγκυκλοπαιδείας να τα συζητήσουν άλλοτε κι εκείνη του την έδωσε με χάρη…".

Αυτά παθαίνει όποιος τυφλώνεται από την έπαρση, αιχμαλωτίζεται από την ηδονή και αποκτά αλαζονεία. Δεν μπορεί να σκεφθεί λογικά, όπως ο μεγάλος Νεύτωνας, ο οποίος προς το τέλος της μακράς και τόσο γόνιμης ζωής του είπε για τον εαυτό του:

          "Δεν γνωρίζω πώς μπορεί να φαίνομαι στον κόσμο, όμως η ιδέα που έχω για τον εαυτό μου είναι εκείνη ενός παιδιού που παίζει στην ακρογιαλιά και διασκεδάζει ανακαλύπτοντας πού και πού κανένα χαλίκι πιο λείο από τα συνηθισμένα ή κανένα χαριτωμένο όστρακο, ενώ ο μεγάλος ωκεανός της αλήθειας στέκεται όλος μυστικά μπροστά μου".

Να θυμίσουμε πως ένας ανάλογος διάλογος υπήρξε δυο χρόνια νωρίτερα, στα 1771, σε γεύμα του αυτοκράτορα Φρειδερίκου της Πρωσίας ανάμεσα στον μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Σλοβενίου και Χερσώνος και μεγάλο διδάσκαλο του Γένους Ευγένιο Βούλγαρη και τον άθεο Βολταίρο, συνεργάτη του Ντιντερό. Το γεύμα ήταν σε περίοδο νηστείας για τους Ορθοδόξους Χριστιανούς και ο Βούλγαρης δεν έφαγε τα  όσα πλούσια είχαν ετοιμαστεί, αλλά ελάχιστα νηστίσιμα. Τότε ο Βολταίρος ειρωνεύτηκε τον Ορθόδοξο κληρικό και μπροστά στον Αυτοκράτορα τον ρώτησε  πώς ένας σοφός και θετικός επιστήμονας ασπαζόταν δεισιδαιμονίες, όπως χαρακτήρισε τη νηστεία. Τότε ο Βούλγαρης του απάντησε ήρεμα και σταθερά:

"Θα απαντήσω με τη λογική σας κύριε. Αν τα δικά σας πιστεύω είναι τα αληθή τότε εγώ ουδέν χάνω, μάλλον κάνω καλό στην υγεία μου, με τη συγκεκριμένη διατροφή μου. Σκεφθήκατε όμως ποτέ αν αυτά που εγώ πιστεύω είναι τα ορθά, εσείς πόσο βλάπτεσθε;". Λέγεται ότι οι συνδαιτυμόνες χειροκρότησαν την απάντηση του Ευγενίου Βουλγάρεως και ο  Βολταίρος δεν ήξερε πού να πάει να κρυφτεί…-

*Το βιβλίο του Ε.Τ. Βell κυκλοφορήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1937 με τον τίτλο "Men of Mathematics". Το συγκεκριμένο περιστατικό βρίσκεται στις σελίδες 146-147. Το εν λόγω βιβλίο έχει εκδοθεί το 1992 στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, με τον τίτλο "Οι μαθηματικοί". Το περιστατικό βρίσκεται στη σελίδα 234.                                                                                                     ** A. De Morgan, "A Budget of Paradoxes", London, 1872, p. 250 and p. 474. Το περιστατικό παρουσιάζεται δύο φορές.