Εὐάγγελος Στ. Πονηρός, Αὔγουστος 1922: Ἡ κορύφωση τῆς τραγωδίας τῶν χριστιανῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Εὐάγγελος Στ. Πονηρός

Σχολικός σύμβουλος θεολόγων Πειραιῶς, Δ΄ Ἀθηνῶν, Κυκλάδων

Αὔγουστος 1922:

Ἡ κορύφωση τῆς τραγωδίας τῶν χριστιανῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Προφανῶς δέν ὑπάρχει κανένας ὁ ὁποῖος νά φαντάζεται ὅτι δέν ἔγινε τό φρικιαστικό ἱστορικό γεγονός, τό ὁποῖο ἔχουμε συνηθίσει νά ὀνομάζουμε "μικρασιατική καταστροφή"

καί περιλαμβάνει τή σφαγή μεγάλου μέρους τῶν χριστιανῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, Ἑλλήνων, Ἀρμενίων, Ἀσσυρίων, τήν ἀπαγωγή καί ἐξισλαμισμό ἀρκετῶν γυναικῶν καί κοριτσιῶν, τήν κακοποίηση, καταλήστευση καί ἐκδίωξη τῶν περισσοτέρων ἀπό τούς ὑπολοιπομένους. Παρ΄ ὅλα αὐτά ὑπάρχουν κάποιοι, δέν θά ἀναφερθοῦμε σέ ὀνόματα, διότι δέν θέλουμε νά νομισθεῖ ὅτι προβαίνουμε σέ προσωπικές ἐπιθέσεις, οἱ ὁποῖοι ἐπιμένουν νά διαδίδουν ἀστήρικτες θεωρίες ὅσον ἀφορᾶ τό ἄν πρέπει ἤ δέν πρέπει νά θυμόμαστε καί ἄν πρέπει καί πῶς πρέπει νά διδάσκουμε τό φρικτό αὐτό γεγονός στά παιδιά μας.

Ἐλπίζουμε δέ, πώς κανένας δέν ἐπιχειρεῖ νά δικαιολογήσει τούς δολοφόνους τῶν χριστιανῶν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἰσχυριζόμενος ὅτι ἡ σφαγή τοῦ ἀμάχου πληθυσμοῦ εἶχε ὡς αἰτία τήν τριετή παρουσία τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στή Μικρά Ἀσία. Τέτοιος ἰσχυρισμός θά ἦταν ὄχι ἁπλῶς ἀνιστόρητος, ἀλλά ἐξ ὁλοκλήρου σχιζοφρενικός!!! Διότι: α) Οἱ σποραδικές δολοφονίες ἀμάχων χριστιανῶν Μικρᾶς Ἀσίας καί Ἀνατολικῆς Θράκης ξεκίνησαν τό 1913. β) Ἡ συστηματική σφαγή τῶν χριστιανῶν ξεκίνησε ἀπό τήν νεοτουρκική ἡγεσία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας λίγο πρίν τήν ἔναρξη τοῦ Α΄ παγκοσμίου πολέμου, ἐντάθηκε κατά τή διάρκειά του καί διήρκεσε ἕως καί τή λήξη του, γ) Οἱ σποραδικές δολοφονίες χριστιανῶν δέν ἔπαυσαν καί μετά τή λήξη τοῦ πολέμου, δ) Ὁ διάδοχος τοῦ νεοτουρκικοῦ καθεστῶτος καί ἱδρυτής τῆς Τουρκικῆς Δημοκρατίας Μουσταφά Κεμάλ προερχόταν ἀπό τόν κύκλο τῶν Νεοτούρκων καί εἶχε ἔτσι καί ἀλλιῶς πρόγραμμα νά συνεχίσει τό δολοφονικό ἔργο τῶν προκατόχων του Ταλαάτ, Ἐμβέρ καί Τζεμάλ. ε) Θύματα τῶν προμελετημένων καί συστηματικῶν σφαγῶν ὑπῆρξαν καί οἱ Ἀρμένιοι καί Ἀσσύριοι χριστιανοί, πολύ πρίν, ἀλλά καί μετά τήν ἄφιξη τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στή Μικρά Ἀσία. Μήπως ὑπῆρξε ποτέ Ἀρμενικός ἤ Ἀσσυριακός ἀπελευθερωτικός στρατός καί ἡ παρουσία του στή Μικρά Ἀσία ἐγινε αἰτία σφαγῶν καί δέν τό γνωρίζουμε; στ) Ὁ ἑλληνικός στρατός δέν ἔφθασε ποτέ στίς περιοχές τοῦ Πόντου, παρ΄ ὅλα αὐτά ὅμως ἐξοντώθηκε ὁ μισός χριστιανικός πληθυσμός, τόσο ἐπί Ταλαάτ, Ἐμβέρ καί Τζεμάλ, ὅσο καί ἐπί Κεμάλ. ζ) Ἡ ἐκστρατεία τῆς Ἑλλάδος στή Μικρά Ἀσία ὄχι μόνο δέν προκάλεσε, ἀλλά καθυστέρησε ἐπί τρία ἔτη την προαποφασισμένη σφαγή, τούς φρικτούς βασανισμούς, ὅσο καί τήν καταλήστευση καί ἐκδίωξη τοῦ ἐναπομείναντος ἄμαχου χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ. Ὑπῆρξε ἐν τέλει ἁμάρτημα τῆς Ἑλλάδος τό γεγονός ὅτι δέν εἶχε ἰκανούς ἡγέτες, οὔτε ἐξασφάλισε ἀληθινούς συμμάχους. Γι΄ αὐτό καί δέν κατάφερε νά ἀποτρέψει τό προμελετημένο ἔγκλημα.

Οἱ ἐγκληματικές ἐπιχειρήσεις ξεκίνησαν ἀπό τήν Ἀνατολική Θράκη. Τίς περιγράφει σέ ἐπίσημη ἐπιστολή του ἀπευθυνόμενη σέ ὅλες τίς αὐτοκέφαλες Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες ὁ οἰκουμενικός πατριάρχης Γερμανός στίς 29 Μαΐου 1914:

«Ἐπέπρωτο, ὡς δοκεῖ, μετά τάς δαψιλεῖς ἀκριβῶς καί ἀφειδεῖς τελευταίας ταύτας ἐπαγγελίας περί ἰσότητος, δικαιοσύνης, ἐλευθερίας καί ἀδελφότητος πάντων τῶν πολιτῶν καί δή τῶν χριστιανῶν, τῶν οὐδέποτε ἀσφαλείας βεβαίας ἐν τῷ Κράτει τούτῳ ἀπολαυσάντων καί τοσάκις ἐν ταῖς ἐλπίσι καί προσδοκίαις ἀπατηθέντων, ἐπέπρωτο, λέγομεν, νέας πικροτάτας καί δεινοτάτας ἄρξασθαι τοῖς χριστιανοῖς δοκιμασίας καί συμφοράς, οἷαι οὐδέ ἐν τοῖς ζοφεροτέροις χρόνοις ἐσημειώθησαν τῆς δουλείας αὐτῶν. Τά γάρ ἐν τῇ πολυπαθεῖ Θράκῃ ἀπό μηνῶν ἤδη κακούργως καί λῃστρικῶς κατά τοῦ φιλησύχου καί ἀθῴου χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ τῇ ἐνοχῇ τῶν ἀρχῶν διαδραματιζόμενα, αἱ φρίκης καί ἀγριότητος καί βαρβαρότητος ἔμπλεοι βιαιοπραγίαι, καταλῃστεύσεις, ἀτιμώσεις καί διωγμοί, καί ὁ μετά τῆς αὐτῆς καί μείζονος ἔτι βιαιότητος καί λῃστρικῆς διαθέσεως ἀρξάμενος ἤδη καί ἐν Μικρᾷ Ἀσία ἀπαίσιος ἐξοντωτικός κατά τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ διωγμός, οὐδεμίαν καταλείπουσιν ἀμφιβολίαν ὅτι οὐχί πλέον μεμονωμένων ἐκρήξεων φανατισμοῦ καί μισαλλοδοξίας κίνδυνοι, οἷοι πολλάκις ἐν τῷ παρελθόντι κατά τάς δυστυχεῖς ταύτας χώρας συνέβαινον τῆς Ἀνατολῆς, ἀλλά σύστημα ἤδη καί σχέδιον μεμελημένον γενικῆς ἐξοντώσεως καί ὀλέθρου συρρίζου ἀπειλεῖ τόν ὀρθόδοξον ἐν Ἀνατολῇ λαόν. Ἤδη γάρ ἀπό μακροῦ ἤρξατο καί διεξάγεται ἀνήκουστος ἐξοντωτικός διωγμός καί βίαιος ἐκπατρισμός τῶν κατοίκων ὁλοκλήρων κοινοτήτων, χωρίων καί πόλεων ἐν Θράκῃ, οἵτινες, λῃστευόμενοι πρῶτον παντοιοτρόπως ἀμέσως καί ἐμμέσως, καί ποικιλοτρόπως ἐκπτοούμενοι καί βιαζόμενοι, ἐξαναγκάζονται ἵνα γυμνοί καί λιμώττοντες τῆς γενεθλίου χώρας αὐτῶν ἀπέρχωνται, καταλιμπάνοντες τά ἱερά, τούς οἴκους, τούς ἀγρούς, τά ζῷα καί πᾶσαν ἁπαξαπλῶς τήν οἰκιακήν καί λοιπήν περιουσίαν αὐτῶν τοῖς ἔξωθεν, ἐκ παντοίων μερῶν καί τόπων ἐρχομένοις καί τῇ ἀρωγῇ τῶν ἀρχῶν εἰς τά χωρία καί τούς οἴκους τῶν χριστιανῶν ἐγκαθιδρυομένοις μουσουλμάνοις πρόσφυξι. Καί οὕτως ἡ Θρᾴκη, χώρα Εὐρωπαϊκή, ἐπί δύο χιλιετηρίδας τόν χριστιανικόν αὐτῆς χαρακτήρα διατηρήσασα καί μέχρι σήμερον Μητροπόλεις 16 καί πληθυσμόν χριστιανικόν συμπαγέστατον καί ὑπερβαίνοντα μάλιστα τόν μουσουλμανικόν μέχρι πρό ὀλίγου ἀριθμοῦσα καί ἔχουσα, κινδυνεύει μετ΄ ὀλίγον ἐάν τά πράγματα χωρήσωσιν ἀκωλύτως, ὡς βαίνουσι, μεταβληθῆναι τάχιστα εἰς χώραν ἀποκλειστικῶς τουρκικήν καί μουσουλμανικήν, καί ταῦτα ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς ὑπάτης ἀκμῆς καί ἰσχύος τῶν χριστιανικῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων καί ὑπό τά ὄμματα αὐτά τῶν διπλωματικῶν ἀντιπροσώπων αὐτῶν. Ἀλλά καί ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ ἤδη μετά τῆς αὐτῆς καί μείζονος ἔτι βιαιότητος καί λῃστρικῆς διαθέσεως μεταδέδοται, οὐδενός κωλύοντος, ὁ ἐξοντωτικός κατά τῶν ὀρθοδόξων διωγμός, φωναί δέ ἀπέλπιδες καί ἐκεῖθεν πρός τήν Ἐκκλησίαν συνεχῶς ἤδη καταφθάνουσι, τόν βίαιον ἐκδιωγμόν ἐκ τῆς γενεθλίου χώρας καί τήν ἔλλειψιν πάσης προστασίας ἐκ μέρους τῶν ἀρχῶν τῆς ζωῆς, τιμῆς καί περιουσίας αὐτῶν ἐκτραγωδοῦσαι καί καταγγέλλουσαι·»[1]

Ὁ Πατριάρχης Γερμανός καθιστᾶ ἀπολύτως σαφές διά τῆς ἐπιστολῆς του, ὅτι οἱ διακηρύξεις τοῦ νεοτουρκικοῦ καθεστῶτος "περί  ἰσότητος, δικαιοσύνης, ἐλευθερίας καί ἀδελφότητος πάντων τῶν πολιτῶν"   ἦταν ψευδεῖς καί παραπλανητικές. Τό ἀληθινό πρόσωπο τοῦ καθεστῶτος φάνηκε, ὅταν ξεκίνησε τήν ἐξόντωση ἀμάχου πληθυσμοῦ πρῶτα ἀπό τήν Ἀνατολική Θράκη, αὐτό πρέπει νά τό προσέξουμε ἰδιαίτερα, καί συνέχισε κατόπιν τό ἐγκληματικό του ἔργο στή Μικρά Ἀσία, ἀφοῦ κανένας δέν τό ἐμπόδιζε. Δέν ἐπρόκειτο πλέον γιά μεμονωμένες ἐκρήξεις φανατισμοῦ, ἀλλά γιά ὀργανωμένο σχέδιο γενικῆς ἐξοντώσεως τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ.

Μετά τήν ἔναρξη τοῦ Α΄ παγκοσμίου πολέμου (28/7/1914) καί τήν εἴσοδο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας σέ αὐτόν στό πλευρό τῶν κεντρικῶν δυνάμεων (2/8/1914), οἱ διώξεις τῶν χριστιανῶν ἀπό μέρους τῶν Τούρκων ἐντάθηκαν ἀκόμη περισσότερο. Τίς ἐγκληματικές ἐπιχειρήσεις ἐξοντώσεως τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ περιγράφει,   στίς 15/7/1915 καί ὁ μητροπολίτης Καλλιουπόλεως Κωνσταντῖνος. Ἡ περιγραφή τοῦ ἱεράρχου δέν ἀφήνει καμμία ἀμφιβολία, ὅτι τά γεγονότα δέν ἦταν μεμονωμένα καί τυχαῖα, ἀλλά ὀργανωμένα μέ πλῆρες σχέδιο καί σύστημα ἀπό τό νεοτουρκικό καθεστώς:

«Ἡ ἐξόντωσις τῶν προσφύγων χριστιανῶν εἶνε μεθοδικωτάτη. Ἐάν διά λόγους δῆθεν πολεμικούς ἐκπατρίζωνται οἱ χριστιανοί μόνον, ἠδύναντο νά μείνωσιν εἰς τά μέρη, ἔνθα ἅπαξ μεταφέρονται. Δέν συμβαίνει ὅμως τοῦτο· ἀλλά μόλις διαμείνωσιν ἐπί τινας ἡμέρας εἰς μέρος τι, μετατοπίζονται εἰς ἔτερον, ἵνα ὑφίστανται οὕτω συνεχεῖς διωγμούς καί ταλαιπωρίας, ἵνα ἐξαντλῶνται ἐκ τῶν κοπώσεων καί τῶν μόχθων καί ἵνα ἀποθνήσκωσιν ἐπί ποδός.»[2]

Βλέπουμε λοιπόν ποῦ κατέληγαν οἱ ἀτέρμονες πορεῖες τῶν ἐκτοπισμένων. Κατάληξη ἦταν ὁ θάνατος. Διότι ἡ πορεία συνεχιζόταν ὑπό τήν ἀπειλή τῶν ὅπλων μέχρι τήν ἐξόντωση. Σέ ἄνδρες εὑρισκόμενους σέ στρατεύσιμη ἡλικία ἐπιβλήθηκε ἡ στράτευση, ἀφοῦ πρῶτα τούς ἀπέσπασαν μεγάλα χρηματικά ποσά γιά "ἐξαγορά στρατιωτικῆς θητείας". Καί τί θητεία ἦταν αὐτή; Καταναγκαστικά ἔργα μέχρι ἐξοντώσεως.

Κι ἐνῷ ἀκόμη ἐξελισσόταν ἡ σφαγή, πρίν δοθεῖ τό τελειωτικό κτύπημα εἰς βάρος τῶν χριστιανῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, σαράντα ἐπιφανεῖς Ἕλληνες, ἐπιστήμονες, λόγιοι, λογοτέχνες, καλλιτέχνες, ἀπηύθυναν, ἔκκληση στούς διανοουμένους τοῦ πολιτισμένου κόσμου προσπαθώντας νά ἀποτρέψουν τό τελειωτικό κτύπημα εἰς βάρος τῶν χριστιανῶν, τό ὁποῖο ἐρχόταν.

Θά δοῦμε πρῶτα ποιοί ἦταν αὐτοί οἱ σαράντα ἐπιφανεῖς Ἕλληνες:

Ἄννινος Χ., Αὐγέρης Μ., Βλαχογιάννης Ἰ., Βῶκος Γερ., Γρυπάρης Ι., Δούζας Α., Δροσίνης Γ., Ζάχος Α., Θεοδωροπούλου Αὔρα, Θεοτόκης Κ., Ἰακωβίδης Γ., Καζαντζάκης Ν., Καζαντζάκη Γαλ., Καμπάνης Ἀρ., Καμπούρογλους Δ., Καρολίδης Π., Κόκκινος Δ., Κορομηλᾶς Γ., Μαλακάσης Μ., Μαλέας Κ., Μένανδρος Σ., Νικολούδης Θ., Νιρβάνας Π., Ξενόπουλος Γρ., Παλαμᾶς Κ., Παπαντωνίου Ζ., Παράσχος Κ., Πασαγιάννης Κ., Πολίτης Φ., Πώπ Γ., Σικελιανός Αγγ., Σκίπης Σ., Στρατήγης Γ., Ταγκόπουλος Δ., Τσοκόπουλος Γ., Φυλλύρας Ρ., Χατζιδάκις Γ., Χατζόπουλος Δ., Χορν Π., Σβορῶνος Ι.[3]

Ἱδοῦ καί τό συνταρακτικό αὐτό κείμενο:

«Μετά βαθυτάτης συγκινήσεως οἱ συγγραφεῖς καί καλλιτέχναι τῆς Ἑλλάδος ἀπευθύνονται πρός τούς διανοουμένους τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου ὅπως γνωστοποιήσουν εἰς αὐτούς τήν τραγωδίαν χιλιάδων οἰκογενειῶν τοῦ ἑλληνικοῦ Πόντου. Ξηρά, ἐξηκριβωμένα καί ἀναμφισβήτητα τά γεγονότα εἶναι τά ἑξῆς:

Οἱ Τοῦρκοι ἐφόνευσαν ὅλους ἀνεξαιρέτως τούς κατοίκους τῆς πόλεως Μερζιφοῦντος, ἀφοῦ τήν ἐλεηλάτησαν καί τήν ἐπυρπόλησαν. Τούς προσπαθήσαντας νά διασωθοῦν ἐτυφέκισαν καί ἐθανάτωσαν καταλαβόντες τάς διόδους.

Μετετόπισαν ὅλον τόν ἄρρενα πληθυσμόν τῶν πόλεων Τριπόλεως, Κερασοῦντος, Ὀρδούς, Οἰνόης, Ἀμισοῦ καί Πάφρας καί καθ΄ ὁδόν κατέσφαξαν τούς πλείστους ἐξ αὐτῶν.

Ἔκλεισαν ἐντός τοῦ ναοῦ τοῦ χωρίου Ἔλεζλη ἐν Σουλού-Τερέ 535 Ἕλληνας καί τούς κατέσφαξαν διασωθέντων μόνον τεσσάρων. Πρώτους ἔσφαξαν 7 ἱερεῖς διά πελέκεως πρό τῆς θύρας τοῦ ναοῦ.

Ἀπηγχόνισαν ἐν Ἀμασείᾳ 168 προκρίτους Ἀμισοῦ καί Πάφρας.

Ἐβίασαν ὅλας ἀνεξαιρέτως τάς γυναίκας, τάς παρθένους καί τά παιδία τῶν ἄνω πόλεων, τάς ὡραιοτέρας δέ παρθένους καί νέους ἔκλεισαν εἰς τά χαρέμια. Πλεῖστα βρέφη ἐφόνευσαν, σφενδονίζοντες αὐτά κατά τῶν τοίχων.

Οἱ ὑπογεγραμμένοι θέτουσι τά ἀνωτέρω ὑπ΄ ὄψιν τῶν διανοουμένων τῆς Εὐρώπης καί τῆς Ἀμερικῆς θεωροῦντες ὅτι ὄχι μόνον τά γεγονότα ταῦτα ἀλλά καί ἡ ἀνοχή αὐτῶν ἀποτελεῖ πένθος τῆς ἀνθρωπότητος.

Ἀθῆναι 22 Νοεμβρίου 1921»[4]

Ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό τά πράγματα, οἱ τότε διανοούμενοι καί καλλιτέχνες δέν καταντοῦσαν ὑποχείρια καί νευρόσπαστα μιᾶς πολιτικῆς φατρίας, δέν παρίσταναν τίς celebrities[5], δέν ἀγαποῦσαν πρῶτα ἀπ΄ ὅλα καί πάνω ἀπ΄ ὅλα τούς ἑαυτούς τους, τό χρῆμα καί τή δόξα, δέν τοποθετοῦσαν τίς προσωπικές τους διαφορές πάνω ἀπό τήν ἀγάπη τους γιά τήν πατρίδα! Ὅλα αὐτά εἶναι ἀσθένειες θανάσιμες γιά τή διανόηση, ἀπό τίς ὁποῖες πρέπει νά προφυλάσσεται ὅποιος θέλει νά λέγεται «διανοούμενος» ἤ «καλλιτέχνης». Ἀλλιῶς οὔτε διανοούμενος εἶναι οὔτε καλλιτέχνης, ἀλλιῶς δέν εἶναι παρά ἕνα ἀνδρείκελο. Ἴσως κερδίσει πρόσκαιρη δόξα, ἀλλά ἀπό τό ὑποτιθέμενο "ἔργο" του τίποτε δέν πρόκειται νά ἐπιβιώσει. Ἐδῶ ἀναδύεται καί ἕνα ἀκόμη ἐρώτημα: Διδάχθηκε ποτέ σέ ἑλληνικό σχολεῖο τό κείμενο αὐτό; Πολύ ἀμφιβάλλουμε.

Καί πᾶμε στό ἐπιστέγασμα τῆς τραγωδίας, τόν ἐμπρησμό, τή σφαγή καί τόν θανάσιμο συνωστισμό στή Σμύρνη κατά τόν φρικτό Αὔγουστο τοῦ 1922. Στίς 27 λοιπόν τοῦ μοιραίου μήνα, τίς πρωινές ὧρες ἐγκαταλείπουν τή Σμύρνη τά τελευταῖα ἑλληνικά στρατιωτικά τμήματα. Τμῆμα ἀτάκτων Τούρκων ἱππέων εἰσέρχεται στήν πόλη γύρῳ στίς 11.00 π.μ. καί κατόπιν ἰσχυρό τμῆμα πεζικοῦ. Ἀμέσως ξεκινοῦν ληστεῖες, κακοποιήσεις, σφαγές τοῦ χριστιανικοῦ, Ἑλληνικοῦ καί Ἀρμενικοῦ ἀμάχου πληθυσμοῦ. Τήν ἴδια μέρα σφαγιάζεται, κυριολεκτικῶς διαμελίζεται, μέ πρωτοφανή στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος βάρβαρότητα, ὁ ἅγιος ἱερομάρτυρας Χρυσόστομος Μητροπολίτης Σμύρνης. Στίς 30/8/1922 ξεκινᾶ ἀπό τήν ἀρμενική συνοικία ὁ ἐμπρησμός τοῦ χριστιανικοῦ τμήματος, ἁρμενικοῦ καί ἑλληνικοῦ, τῆς Σμύρνης. Τό καταστροφικό ἔργο συμπληρώνεται στίς 3/9/1922.

Ὅσον ἀφορᾶ τό ἀπό ποῦ ξεκίνησε καί ποιά μέρη τῆς πόλεως κατέστρεψε ἡ πυρκαϊά, ὅσα περιγράφει σαφέστατα ὁ γενικός πρόξενος τῶν Η.Π.Α. στή Σμύρνη George Horton δέν ἐπιτρέπουν σέ κανέναν νά ἀμφιβάλλει: 

«Ἡ πυρκαγιά ἀνάφτηκε στίς παρυφές τῆς Ἀρμενικῆς συνοικίας κατά τή στιγμή πού φυσοῦσε δυνατός ἄνεμος πρός τή μεριά τοῦ χριστιανικοῦ τομέα καί σέ ἀντίθετη κατεύθυνση ἀπό τήν τουρκική συνοικία. Πραγματικά, ἡ τουρκική συνοικία δέν ἔπαθε καμία ἀπολύτως ζημιά καί, σέ ὅλη τή διάρκεια τῶν ἀποτρόπαιων σκηνῶν πού ἀκολούθησαν καί τῶν ἀπρίγραπτων μαρτυρίων πού ὑπέστησαν οἱ χριστιανοί, ἡ μουσουλμανική συνοικία, κατάφωτη καί χαρούμενη, διασκέδαζε μέ χορούς καί τραγούδια.»[6]

Ὅσον ἀφορᾶ τό ποίοι ἦταν οἱ ἐμπρηστές, ὑπάρχουν μαρτυρίες αὐτοπτῶν καί γι΄ αὐτό το ζήτημα. Ἡ μαρτυρία τῆς Ἀμερικανίδας Minnie Mills διευθύντριας τοῦ ἀμερικανικοῦ διακολεγιακοῦ ἰνστιτούτου δεν ἐπιδέχεται ἀμφισβήτηση:

«Ἔβλεπα καθαρά τούς Τούρκους να κουβαλοῦν τούς τενεκέδες μέ τό πετρέλαιο μέσα στά σπίτια, ἀπό τά ὁποῖα ξεπετάγονταν φλόγες ἀμέσως κατόπιν. Δεν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας Ἀρμένιος καί τά μόνα ἄτομα πού κυκλοφοροῦσαν ἦταν Τοῦρκοι στρατιῶτες τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ με κομψές στολές.»[7]

Ὅμοίως καί ἡ ἐπίσης Ἀμερικανίδα King Birge σύζυγος Ἀμερικανοῦ ἱεραποστόλου καταθέτει ὅτι:

«Ἀνέβηκα στον πύργο τοῦ Ἀμερικανικοῦ Κολλεγίου στόν Παράδεισο καί, μέ ἕνα ζευγάρι κυάλια ἐκστρατείας, ἔβλεπα καθαρά Τούρκους στρατιῶτες να βάζουν φωτιά στά σπίτια. Τούς ἔβλεπα να  παραμονεύουν στά χωράφια καί νά πυροβολοῦν χριστιανούς. Καθώς  ὁδηγοῦσα ἀπό τόν Παράδεισο στή Σμύρνη, γιά νά φύγω γιά τήν Ἀθήνα, ὁ δρόμος ἦταν γεμάτος πτώματα»[8].

Ἄς δοῦμε ὅμως καί πῶς περιγράφει τά γεγονότα αὐτά, ὄχι ὑπήκοος οὐδετέρου κράτους, ἀλλά μία προσφυγοπούλα, ἡ ὁποία ἔζησε ὅλη τήν ἀγωνία τοῦ ἀθώου ἀνθρώπου πού τόν καταδιώκουν σάν νά ἦταν κτῆνος. Πρόκειται γιά τήν Ἀρμένια Ἀνζέλ Κουρτιάν[9] ἡ ὁποία περιγράφει τά  ἀποτρόπαια γεγονότα μέ λόγια τά ὁποῖα δέν ἐπιδέχονται ἀντιρρήσεις, οὔτε ἀφήνουν τόπο γιά σαθρές θεωρίες:

«Φτάνουμε πάλι στό ἀκρογιάλι, τό Καί[10]. Ἄχ, Παρθένα μου! Ἐδῶ τά πράγματα ἔχουν ἀγριέψει. Τά πόδια μας πιά δέν πατᾶνε γῆς. Ὅ,τι ἔχει πάρει ὁ καθένας, μά πολύτιμο ἤτανε μά ἀπαραίτητο, τό ἔχει πετάξει. Βλέπεις μπόγους, μπαοῦλα, τσουβάλια γεμάτα, μηχανές, βαλίτσες, πτώματα, ἀκόμα καί ἀρρώστους, πού οἱ δικοί τους εἴχανε πάρει μαζί γιά νά τούς σώσουν, καί μή μπορώντας πιά νά τούς σηκώσουν, τούς ἄφησαν. Τά κτίρια καίγονται, οἱ Τοῦρκοι μέ σπαθιά καί μαχαίρια χτυποῦν χωρίς νά διαλέγουν. Ὁ κόσμος τρέχει, τρέχει τσαλαπατώντας τά πάντα. Σπαραχτικές φωνές. Εἶναι πολλοί πού πέφτουν στή θάλασσα μέ τήν ἐλπίδα νά σωθοῦν. Μπαίνουν, ἄν βροῦνε πλεούμενο, ἀλλά σκαρφαλώνουν τόσοι πολλοί, πού ἀμέσως ἀναποδογυρίζει. Ἄλλους, πού θέλουν ν΄ ἀπομακρυνθοῦν κολυμπώντας, τούς πυροβολοῦν. Οἱ πνιγμένοι εἶναι τόσο πολλοί, πού ἐγώ νομίζω ὅτι, ἄν περπατήσει κανείς ἀπάνω τους, θά πάει στά καράβια. Ἀλλά τά καράβια εἶναι μακριά, καί νά φτάσει κανείς ὥς ἐκεῖ, δέν τόν παίρνουν. Τούς σπρώχνουν ξανά πίσω καί, ἄν ἐπιμένουν, τούς πυροβολοῦν ἤ τούς χύνουν νερά[11]. Εἶναι, βλέπετε, σύμμαχοι τῶν Τούρκων. Περιορίζονται νά βγάζουν ταινίες καί φωτογραφίες! Κάθε τόσο τά φῶτα τῶν προβολέων γλιστροῦν σέ ὅλο τό μῆκος τῆς παραλίας, φωτίζοντας τή συμφορά. Ἐκείνη τή στιγμή οἱ Τοῦρκοι κατεβάζουν τά σπαθιά καί τίς χατζάρες, ὁ κόσμος σηκώνει τά χέρια καί μέ ὅ,τι φωνή ἔχει φωνάζει: «Βοήθεια! Βοήθεια!» Μά τό πληρώνουν ἀκριβά. Μόλις σβήνουν οἱ προβολεῖς, τά χατζάρια πιό λυσσασμένα χτυποῦν, δεξιά-ἀριστερά, ρίχνοντας κορμιά στή γῆς κι ἀνοίγοντας κεφάλια.

Εἶναι νύχτα. Καί μεῖς, μές στό μακελειό, κρατιόμαστε σφιχτά καί οἱ τρεῖς[12], φροντίζοντας νά εἴμαστε στή μέση τοῦ πλήθους. Οὔτε βλέπουμε τί πατᾶμε, συνέχεια ἀνεβοκατεβαίνουμε. Εἶναι κι ἕνας ἄλλος κίνδυνος: ἄν πέσεις, δέ σηκώνεσαι, σέ πατάει ὁ κόσμος. Τέτοιες στιγμές, ἄν τύχαινε νά πέσει καμία ἀπό τίς τρεῖς μας, δέναμε τά χέρια πιό σφιχτά, φωνάζοντας «μή, μήν τήν πατήσετε», καί κάποιο χέρι βρισκότανε νά βοηθήσει. Πόσοι καί πόσοι ἔπεσαν, ἁπλῶς σκοντάφτοντας, γιά νά μή σηκωθοῦν ποτέ πιά. Πέθαναν ποδοπατημένοι. Ὁ κόσμος αὐτή τήν ὥρα, δέν ἔβλεπε τίποτα. Ἦταν σάν τά θηρία πού τρέχουν νά σωθοῦν ὅταν ἁρπάξουν φωτιά τά δάση. Ἀπό τή μιά τά κτήρια καίγονται, ἀπό τήν ἄλλη ἡ θάλασσα γεμάτη πτώματα, πίσω οἱ Τοῦρκοι μέ τά σπαθιά.[13]

Εἶμαι μάρτυρας αὐτῶν τῶν θλιβερῶν καί ἐφιαλτικῶν καταστάσεων. Ἔτρεχα κι ἐγώ, μαζί μέ ὅλους, μήν ξέροντας ποῦ. Μερικοί ἔτρεξαν σέ μιά ἀποβάθρα καί ἄρχισαν νά πηδᾶνε μέσα σέ μιά μαούνα πού ἦταν ἐκεῖ. Ἡ μαούνα γέμισε. «Ὄχι ἄλλους, θά βουλιάξουμε», φώναζαν καί ἔκαναν κουπιά μέ τά χέρια τους νά ἀπομακρυνθοῦν. Ἐμεῖς κοιτάζαμε. Μερικοί ἔλεγαν: «Αὐτοί γλίτωσαν τό μαχαίρι, ἴσως φτάσουν σέ κανένα πλοῖο νά σωθοῦν». Ἀκούστηκε ἕνας τρομερός κρότος καί ἡ ἀποβάθρα ὑποχώρησε ἀπό τό πολύ βάρος τοῦ κόσμου. Ἑκατοντάδες ἄνθρωποι ἔπεσαν στά βαθιά νερά. Ἡ μαμά μας ἔμεινε ἐμβρόντητη ἐνῶ ἐμεῖς τήν τραβούσαμε ἀπάνω, τό ἕνα της πόδι ἤτανε στό κενό. Ἡ θάλασσα κόχλαζε ἀπό χέρια καί πόδια. Ὅσοι ἦταν κοντά πιάστηκαν γιά νά βγοῦν. Ἀλλά οἱ Τοῦρκοι δέν ἄργησαν νά μαζευτοῦν πιό λυσσασμένοι. Ἄρχισαν νά πυροβολοῦν μέσα στή θάλασσα, ὅσους κολυμποῦσαν. Σ΄ ἕναν, πού εἶχε κατορθώσει νά πιαστεῖ γιά ν΄ ἀνέβει, μέ μιά σπαθιά τοῦ ἔκοψαν καί τά δυό χέρια, πού ἔμειναν σφιχτά γατζωμένα, ἐνῶ ὁ ἴδιος, μέ μάτια γεμάτα τρόμο, χάθηκε στό νερό. Ἐμεῖς τρέχαμε νά σωθοῦμε μέσα στόν κόσμο πού συνέχιζε τό δρόμο του. Γιά μιά στιγμή ἡ Ρόζα φώναξε:

–        Θεέ μου, κοιτάξτε τή μαούνα!

Ὅσοι δέν ξέρανε κολύμπι, εἶχαν ἀνεβεῖ κι ἀπό τό βάρος ἔγειρε κι ἔπεσαν ὅλοι στή θάλασσα. Ἀπό τόν κόσμο αὐτό, κανείς δέ γλίτωσε.»[14]

Ἄραγε ὑπάρχει κάποιος ὁ ὁποῖος ἰσχυρίζεται, ὅτι στή φλεγόμενη Σμύρνη τόν Αὔγουστο τοῦ 1922 συνέβη ἁπλῶς ἕνας κάποιος συνωστισμός, ὅμοιον μ΄ ἐκεῖνον στά ἐμπορικά κέντρα κατά τίς γιορτινές περιόδους; Τέτοιος ἰσχυρισμός θά ἦταν πέραν πάσης λογικῆς, διότι οἱ κακοποιήσεις τίς ὁποῖες ὑπέστησαν ὅσοι χριστιανοί δέν κατόρθωσαν νά ἀποδράσουν ἤ ἔστω νά κρυφθοῦν ἐπιτυχῶς, εἶναι παντελῶς ἀδύνατον νά περιγραφοῦν ἐπαρκῶς, ἐπειδή ἡ σατανική ἐφευρετικότητα τῶν ἐγκληματιῶν καί ἡ ἀπίστευτη ποσότητα τῶν ἐγκλημάτων θά ξεπερνοῦν ἐς ἀεί τήν ἐκφραστική ἰκανότητα ἀκόμη καί τοῦ πλέον δόκιμου συγγραφέως.

Ἄς δοῦμε καί πάλι ὁρισμένες περιγραφές τῆς ἴδιας προσφυγοπούλας:

            «Εἴδαμε τούς Τούρκους πού ἐρχόντουσαν κατά μᾶς. Εἴχαμε παγώσει. Ἡ μαμά, καθισμένη, μέ τά μαῦρα καί τό τσεμπέρι, ἦταν σωστή γριούλα[15].

Ἀλλά αὐτοί εἶχαν σταμπάρει ἕνα κοριτσάκι, 13-14 χρονῶν, πού τούς εἶδε κι αὐτό κι ἔτρεχε κοντά στή γιαγιά της νά κρυφτεῖ. Αὐτή καθότανε ἀπέναντι, κάτω ἀπό ΄να δέντρο. Εἶχε ρίξει κάτι κουρελοῦδες γιά νά προφυλαχτεῖ ἀπό τό κρύο τό βράδυ, καί τώρα καθόταν σκεφτική, χαμένη. Ποιός ξέρει πόσους εἶχε χάσει πού ἦταν ἔτσι ἡ καημένη ἡ γριούλα…

Ἦρθαν κοντά οἱ Τοῦρκοι. Ἤτανε τύφλα στό μεθύσι. Κάτι χοντράνθρωποι, μέ κοιλιές πού ξεχείλιζαν ἀπό τά ζωνάρια τους, ἀξύριστοι, βρώμικοι, ἀπαίσιοι στήν ὄψη. Ἦταν ἑφτά-ὀκτώ. Ἀπό μακριά φάνηκαν κι ἄλλοι πού πήγαιναν ἀλλοῦ. […] Νάτους, ἔρχονται κοντά οἱ Τοῦρκοι, φορᾶνε καί κομπολόγια στό λαιμό τους, σάν κολιέ. Πιάνουνε τή μικρή, τήν ἁρπάζουν ἀπό τίς πλεξίδες καί τή σπρώχνουν κάτω ἀπό τίς κουρελοῦδες. Ἀπό μέσα ἀκούγονται σπαραχτικές φωνές. Δύο ἀπό τούς Τούρκους ἔμειναν ἔξω. Ἡ γριούλα τραβάει τά μαλλιά της, κλείνει τ΄ αὐτιά της νά μήν ἀκούει. Κάνει νά σηκωθεῖ μά τῆς δίνουν μιά κλωτσιά καί πέφτει, σωρό κουβάρι. Κάθεται κάτω σάν πεθαμένη, κατακίτρινη. Ἕνας-ἕνας βγαίνουν καί κουμπώνονται χαχανίζοντας. Μά τί φρίκη! Αὐτά πού φορᾶνε δέν εἶναι κομπολόγια. Εἶναι θηλές ἀπό γυναικεῖα στήθη!

– Τά κτήνη, εἶναι νά τρελαθεῖ κανείς, λέει ἡ γριούλα πού κάθομαι στά πόδια της.

– Ὄχι, οὔτε θέλω νά δῶ – ἡ μαμά ἔχει κατεβάσει τό τσεμπέρι μέχρι κάτω ἀπό τά μάτια της.

– Ποιός ξέρει πόσα κορίτσια φάγανε.

– Θεέ μου, πῶς μπορεῖ ἄνθρωπος σέ ἄνθρωπο νά κάνει τόσο κακό;

Οἱ φωνές ἀπό μέσα ἐξακολουθοῦν πιό σπαραχτικές. Ἡ γριούλα τώρα χτυπᾶ τό κεφάλι της στίς πέτρες. Βγαίνει κι ὁ τελευταῖος κουμπώνοντας τό παντελόνι του κάτω ἀπό τήν κοιλιά του, καί στά ματωμένα χέρια του κρατᾶ δύο μπαλίτσες. Μόλις φεύγουν οἱ Τοῦρκοι ἀνοίγουν οἱ κουρελοῦδες καί βγαίνει τό κακόμοιρο τό παιδί καταματωμένο. Αἱμορραγεῖ σάν βρύση κάτω ἀπό τά σκισμένα ροῦχα. Καί τά στηθάκια του, πού εἶναι ἀρκετά ἀναπτυγμένα, ἔχουν δύο πληγές σάν κόκκινες φωλιές. Ἡ κοπελίτσα κοιτάζει ἕνα γύρω, χαμένη, καί πέφτει μπρούμυτα, μέ μάτια ὀρθάνοιχτα.»[16]

Ὅμως οἱ χριστιανές γυναῖκες καί τά ἀνήλικα κορίτσια, Ἀρμένιες, Ἑλληνίδες, Ἀσσύριες, δέν ἦταν πάντοτε ἀναλώσιμες. Κάποιοι τίς θεώρησαν ἀκόμη καί ἐμπορικῶς ἐκμεταλλεύσιμες!!! Τίς πουλοῦσαν λοιπόν σέ δημοπρασίες, σάν νά ἐπρόκειτο γιά ἄλογα ζῶα!!! Ἄς δοῦμε πῶς περιγράφει καί αὐτοῦ τοῦ εἴδους τά αἴσχη ἡ ἴδια προσφυγοπούλα ἡ Ἀνζέλ Κουρτιάν:

«Μάζευαν τίς ὡραιότερες κοπέλες καί τίς πουλοῦσαν στά σκλαβοπάζαρα γιά τά χαρέμια. Ἄχ, αὐτά τά κορίτσια, τί ἐξευτελισμός! Τίς ἀνέβαζαν ὁλόγυμνες σ΄ ἕνα ψηλό μέρος καί κάνανε πλειστηριασμό. Ὅποιος ἔδινε τά πιό πολλά, τίς ἔπαιρνε. Οἱ καημένες δέν ἤξεραν τί νά κάνουν καί πῶς νά σταθοῦν. Ἄλλες κατακόκκινες ἀπό ντροπή, ἄλλες κατακίτρινες…»[17]

Καί καταλήγει ἡ ἴδια πρόσφυγας καί συγγραφέας:

«Κατηγορῶ τά Μεγάλα Ἔθνη πού ἄφησαν νά γίνουν τόσα ἐγκλήματα. Μᾶλλον τά προκάλεσαν καί κατόπιν παρίσταναν τούς καλούς, κάνοντας[18] ἀγαθοεργίες.»[19]

Ἄς δοῦμε καί πῶς περιγράφει τόν «συνωστισμό» καί τή σφαγή στή Σμύρνη μία ἄλλη προσφυγοπούλα, ἡ Ἑλληνίδα ἔγκριτη λογοτέχνις Ἰφιγένεια Χρυσοχόου[20]:

«Ἀφοῦ τούς πῆραν ὅ,τι εἶχαν, τούς ἀνάγκασαν μέ κοντακιές καί χτυπήματα, ν΄ ἀλλάξουν δρόμο κατά τόν Ἅι Κωνσταντῖνο. Σάν προχώρησαν λίγο, σκόνταψαν σ΄ ἕνα μπουλούκι τούρκικο πού ἔσερνε κοπέλες κι ἄντρες. Ὕστερα κι ἄλλοι Τοῦρκοι κι ἄλλοι, πού σπρώχνουν πρός τό μέρος τους γυναικόπαιδα… Σπρῶξε ἀπ΄ ἐδῶ, σπρῶξε ἀπ΄ ἐκεῖ, καρφώθηκαν στή μέση οἱ χριστιανοί. Τώρα χτυπᾶνε ἀπό παντοῦ. Σάν εἶδε μιά γυναίκα νά σκοτώνουν μπροστά της τήν γκαστρωμένη κόρη της, ἅρπαξε τό χέρι τοῦ Τούρκου. Θεριό ἔγινε ἐκεῖνος. Δίνει μιά στή γυναίκα καί τήν ξαπλώνει κάτω. Αὐτό λές κι ἦταν τό σύνθημα. Ἀμέσως ἀρχίζει ἡ σφαγή. Ἡ Ἰφιάνασσα[21] κι οἱ δικοί της βρίσκονται πιό ἄκρη, κοντά στό δρόμο. Μές στό μακελειό, τά κλάματα, τά ξεφωνητά, ξέφυγαν ἀπ τούς Τούρκους. Τρέχοντας σάν παλαβοί φτάσανε στό Κιαί[22]. Ἐκεῖ ἔσμιξαν μέ τόν κόσμο. Ὅλοι σπρώχνουν καί σπρώχνονται γιά τήν ἀποβάθρα, ὅπου εἶναι ἀραγμένα τά πλοῖα. Ἀπ΄ τήν ἐξάντληση καί τό συνωστισμό, κάθε τόσο κι ἀφήνουν ὅλοι ἀπό κανένα μπόγο. Ὅλα τά πολύτιμα καί τ΄ ἀκριβά τῆς Μικρασίας ἦταν σκορπισμένα στήν παραλία τῆς Σμύρνης. Κανείς γιά τίποτα δέ νιάζεται. Μονάχα, πῶς νά φτάσουν στά καράβια. «Παναγιά μου, βοήθησε νά σωθοῦμε, καί ζητιάνοι ἄς γυρίζουμε σ΄ ὅλη μας τή ζωή». «Χριστέ μου, δῶσε νά φτάσουμε στήν Ἑλλάδα, κι ὅρκο δίνω, σέ μοναστήρι νά κλειστῶ». «Ἄι Λεφτέρη μου, λευτέρωσέ μας, καί τάμα κάνω, ξυπόλητη νἄρχομαι στήν ἐκκλησιά σου, νά σοῦ ἀνάβω τό καντήλι.»

Ἀκόμη λίγο καί κοντεύουν.

Στά πλάγια ἡ θάλασσα λερωμένη, καί τά πτώματα τουμπανιασμένα χτυπολογιοῦνται ἀναμεταξύ τους. Ἀλίμονο, ἄν παραπατήσει κανείς. Δέ θά σηκωθεῖ. Ἀλίμονο ἄν πέσει κανείς στή θάλασσα. Ἐκεῖ θά μείνει.»[23]

Ἐξ ἴσου διαφωτιστική εἶναι καί ἡ μαρτυρία μιᾶς ἀκόμη προσφυγοπούλας, τῆς Φιλιῶς Χαϊδεμένου ἀπό τά Βουρλά τῆς Μικρᾶς Ἀσίας[24]. Ἡ μόνη διαφορά ἀπό τίς προηγούμενες εἶναι, ὅτι ἡ ἀείμνηστη Χαϊδεμένου καί ἡ οἰκογένειά της βρέθηκαν στίς Κλαζομενές, λιμάνι εὑρισκόμενο εἴκοσι χιλιόμετρα δυτικά τῆς Σμύρνης, ἀπό ὅπου μέ χίλιους κινδύνους ἐπιβιβάσθηκαν σέ πλοῖο γιά τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα:

«Ὅλοι ἤμασταν βρόμικοι καί τά ροῦχα μας εἶχαν κουρελιαστεῖ, ἀλλά ἐμεῖς οἱ κοπέλες πασαλείβαμε τό πρόσωπό μας μέ λάσπη καί βάζαμε ὅ,τι κουρέλια βρίσκαμε στήν πλάτη μας, γιά νά δείχνουμε καμποῦρες καί ἄσχημες, γιά νά γλιτώσουμε τό βιασμό.

Ἦταν τόσος πολύς ὁ κόσμος τῶν ἐξαθλιωμένων ἀνθρώπων, πού οἱ στρατιῶτες, πού ὑποτίθεται πώς μᾶς συνόδευαν, μᾶς ἔχασαν, κι ἐμεῖς τρέξαμε μέ ὄση δύναμη μᾶς εἶχε ἀπομείνει τά πέντε χιλιόμετρα πού μᾶς ἔμεναν μέχρι τή Σκάλα, τό Λεμάν τεμπεσί. Ἐκεῖ βρίσκονταν ἑλληνικά φορτηγά πλοῖα πού τά εἶχαν ἐπιτάξει Ἀμερικανοί καί μερικά ἀμερικανικά. Οἱ Κλαζομενές ἤ Λοιμοκαθαρτήριο, ὅπως λεγόταν ἐπίσης ἤ περιοχή, ἦταν χερσόνησος. Ἐκεῖ ἀρχίσαμε νά μπαίνουμε σέ ὅ,τι πλοῖο βρίσκαμε μπροστά μας, στοιβαγμένοι ὁ ἕνας πάνω στόν ἄλλο. Τά πτώματα στή θάλασσα ἔφθαναν μέχρι τό ὕψος τοῦ μόλου. Πατούσαμε πάνω σέ ἀνθρώπινες σάρκες καί κόκαλα πού εἶχε παρασύρει τό ρεῦμα τοῦ νεροῦ. Δύο μέρες καί δύο νύκτες μείναμε ὄρθιοι στήν παραλία περιμένοντας νά μποῦμε σέ κάποιο πλοῖο. Χιλιάδες κόσμος, ἀπελπισμένος καί ἐξαθλιωμένος, μέ μάτια ἄδεια ἀπ΄ τά ὅσα εἴχαμε δεῖ καί τήν ψυχή ματωμένη ἀπ΄ τόν πόνο τῆς ἀπώλειας τῶν ἀγαπημένων μας. Κάρα ἄδειαζαν πεθαμένους δίπλα μας, ὅπου ἔβρισκαν. Τό βράδυ, ὅταν οἱ Τοῦρκοι ἄρχιζαν νά βιάζουν καί νά κακοποιοῦν ὅποια γυναίκα ἔβρισκαν, οἱ Ἀμερικανοί ἄναψαν τούς προβολεῖς τῶν πλοίων καί τούς ἔριξαν πάνω μας, γιά νά σταματήσουν κάπως τό κακό. Φωνές ἀκούγονταν: «Τά γυναικόπαιδα νά μπαρκάρουν πρῶτα!» – θαρρεῖς καί ὑπῆρχε καί κανένας ἄνδρας ἀνάμεσά μας…

Κάποτε ἔφτασε κι ἡ δική μου σειρά νά μπῶ στό πλοῖο. Οἱ Ἀμερικανοί μᾶς ἔγνεφαν: «Ἔλα… ἔλα…» δείχνοντάς μας μέ νοήματα νά περάσουν οἱ ὄμορφες πρῶτα! Τήν ὥρα πού κάνω νά περάσω τό συρματόσχοινο πού εἶχαν στήσει οἱ Τοῦρκοι καί νά μπῶ ἀπ΄ τή μεριά πού εἶχαν συρματόσχοινο οἱ Ἀμερικανοί, κάποιος Τοῦρκος μέ τραβάει πίσω. Βάζω ὅλη μου τή δύναμη καί τόν σπρώχνω νά περάσω. Ἐκεῖνος μοῦ δίνει μιά μέ τό ὅπλο του στόν ὦμο  – ἀκόμα μέ πονάει! –, ἀλλά ἐγώ ἔχω ἤδη πιάσει τό χέρι ἑνός Ἀμερικανοῦ, πού μέ τραβάει πρός τό μέρος του. Μέ σπρώχνει σέ μιά βάρκα καί ἀρχίζω νά σκέφτομαι ὅτι μπορεῖ καί νά γλιτώσω τελικά. Ἡ βάρκα ξεκινάει πρός τό καράβι πού θά μᾶς ἀνεβάσουν κι ἐγώ κάνω τό σταυρό μου. Τήν ὥρα πού ἀνέβαινα τή σκάλα γιά νά ἐπιβιβαστῶ στό πλοῖο, ρίχνω μιά ματιά πίσω μου, στά Βουρλά, τήν πατρίδα μου. Τήν εἰκόνα πού εἶδα τήν κουβαλάω μέσα μου μέχρι σήμερα καί θά τήν κουβαλάω μέχρι νά πεθάνω. Καπνοί, φωτιές, ρημαγμένο τοπίο, σκηνές Κόλασης καῖνε τά μάτια μου, καί τ΄ ἀφτιά μου βουΐζουν ἀπ΄ τίς σπαρακτικές κραυγές πού γεμίζουν τό δειλινό. Οἱ ἀκτίνες τοῦ ἥλιου πού δύει πέφτουν πάνω σ΄ αὐτό τόν κρανίου τόπο, πού μέχρι τότε ἦταν ἡ ἀγαπημένη καί ὄμορφη γῆ μου. Τόση ἀγάπη, τόσα γέλια, τόση εὐτυχία πού ἔζησα μέχρι τότε στά ἀγαπημένα μου Βουρλά χάθηκαν γιά πάντα. Δέ θά ξαναδῶ τόν τόπο μου, ἀλλά δέ θά τόν ξεχάσω ποτέ.[25]»

Ὅπως βλέπουμε, ὁ ἐμπρησμός τῆς Σμύρνης ἀπό τούς βαρβάρους ἐπιδρομεῖς δέν ἦταν μοναδικό φαινόμενο. Ὅμως ἡ θλίψη τῆς προσφυγοπούλας γιά τήν καταστροφή τῆς πόλεώς της ἀπό τούς βαρβάρους καί γιά τήν προσφυγιά της δέν σταματᾶ ἐκεῖ. Συνεχίζεται, λόγῳ τοῦ ὅτι ὅλα αὐτά τά δεινά δέν διδάσκονται στή νέα γενιά:

«Ἀπ΄ ὅσο ξέρω, ἡ Μικρασιατική Καταστροφή ἦταν ἡ μεγαλύτερη συμφορά στή σύγχρονη ἑλληνική ἱστορία. Ποτέ ἄλλοτε δέν ἔγινε τόσο μεγάλη ὁμαδική σφαγή, οὔτε κάηκαν τόσες πόλεις καί χωριά. Μόνο οἱ γιαγιάδες καί οἱ παπποῦδες διηγήθηκαν αὐτά τά τραγικά περιστατικά στά ἐγγόνια τους καί τούς ἔμαθαν τί σήμαινε ἑλληνικός μικρασιατικός πολιτισμός. Δέ θά ἔπρεπε ἡ πολιτεία νά φροντίσει ὥστε τά παιδιά μας νά διδαχτοῦν στά σχολεῖα τήν ἀλήθεια γι΄ αὐτή τή μαύρη σελίδα μας; Νά ξέρουν οἱ ὑπεύθυνοι ὅτι κάποια στιγμή θά πρέπει νά λογοδοτήσουν γι΄ αὐτό στά νεαρά βλαστάρια μας, γιατί πρέπει ὡς λαός νά ἔχουμε ρίζες καί παραδόσεις, καί εἰδικά ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, πού ἡ ἱστορία μας ξεκινάει ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων καί ὑπῆρξε τόσο καταλυτική γιά ὅλους τούς σύγχρονους λαούς τοῦ κόσμου. Παπάδες πού κρεμάστηκαν ἀπό τούς Τούρκους ἁγιοποιήθηκαν ἀπό τήν ἐκκλησία. Διαβάσαμε γιά τή ζωή καί τό θάνατό τους σέ κάποια βιβλία, ὅπως καί τή ζωή καί τόν πολιτισμό τῶν προσφύγων στίς χαμένες πατρίδες. Ἀλλα τά διαβάσαμε γιατί τό θέλαμε κι ὄχι ἐπειδή κάποιος φρόντισε νά τό μάθουμε στά σχολεῖα μας.»[26]

Ὅμως οἱ μαρτυρίες δέν προέρχονται μόνον ἀπό τούς παθόντες. Ἔχουν διασωθεῖ ἄφθονες ἔγκυρες μαρτυρίες προερχόμενες ἀπό ἐξέχοντες ὑπηκόους τρίτων κρατῶν. Ἕνας ἀπό αὐτούς εἶναι καί ὁ γενικός πρόξενος τῶν Η.Π.Α. στή Σμύρνη George Horton, τόν ὁποῖο ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει. Ὁ Horton ἀπαντᾶ στόν ἰσχυρισμό, ὅτι τάχα οἱ Τοῦρκοι ἀνταπέδωσαν τά ἴσα σέ δῆθεν ἑλληνικά ἐγκλήματα. Τήν προπαγανδιστική αὐτή διάδοση ὑπάρχουν ἀτυχῶς ἀκόμη καί σήμερα, ἔστω ἐλάχιστοι, Ἕλληνες οἱ ὁποῖοι ἐξακολουθοῦν μέ ἀφέλεια νά τήν πιστεύουν. Γι΄ αὐτό πρέπει, ὅποιος θέλει νά λέγει ὅτι γνωρίζει ἱστορία καί λέγει τήν ἀλήθεια καί δεν ἐπιδιώκει, συνειδητά ἤ ἀσύνειδα νά διαδίδει ψεύδη, νά διαβάσει μετά μεγίστης προσοχῆς τή μαρτυρία αὐτή:

«Μία ἀπό τίς πιό ἔξυπνες διαδόσεις πού ἔθεσαν ποτέ σέ κυκλοφορία οἱ Τοῦρκοι προπαγανδιστές εἶναι ἐκείνη, σύμφωνα μέ τήν ὁποία οἱ χριστιανοί πού σφάχτηκαν ἦταν τόσο κακοί ὅσο καί οἱ ἐκτελεστές τους, ὅτι δηλαδή τό λάθος ἦταν πενήντα – πενήντα, μισό – μισό. Ἡ θεωρία αὐτή εἶναι ἰδιαίτερα ἑλκυστική στήν ἀγγλοσαξονική αἴσθηση περί δικαίου, ἀπαλλάσσει τούς πρωταγωνιστές ἀπό κάθε περαιτέρω ἐνόχληση ἤ εὐθύνη καί καθησυχάζει τίς συνειδήσεις. Πρέπει ὅμως νά εἶναι κανείς πολύ ἐπιπόλαιος γιά νά δεχθεῖ μιά τέτοια θεωρία, τή στιγμή μάλιστα πού δέν χρειάζεται παρά λίγη σκέψη γιά νά ἀποδείξει πόσο λανθασμένη εἶναι. Πρῶτα – πρῶτα, ἀκόμα κι ἄν ἤθελαν, οἱ χριστιανοί πού βρισκόντουσαν κάτω ἀπό τήν τουρκική κυριαρχία δέν εἶχαν ποτέ τήν εὐκαιρία νά κάνουν σφαγές. Ἄν στή μακρά ἱστορία τῶν σφαγῶν πού πότισαν τήν αὐτοκρατορία μέ αἷμα, σκοτώθηκαν καί μερικοί Τοῦρκοι, τότε ὁ μαθηματικός ὑπολογισμός ὄχι μόνο δέν εἶναι πενήντα πρός πενήντα, ἀλλά οὔτε κἄν ἕνας πρός δέκα χιλιάδες. Ἐπίσης, παρ΄ ὅλα τά ἐλαττώματα τῶν χριστιανῶν σέ ὅλον τόν κόσμο, σέ γενικές γραμμές ἡ διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ ἔχει ἐπιφέρει βελτιώσεις. Σέ ὅλες τίς πρώην ὀθωμανικές ἐπαρχίες πού πέτυχαν νά ἀποτινάξουν τόν τουρκικό ζυγό - Οὐγγαρία, Βουλγαρία, Σερβία, Ἑλλάδα – ὑπάρχουν ἐλάχιστα, ἴσως καθόλου, περιστατικά σφαγῶν Τούρκων ἀπό χριστιανούς.

Σέ ὅλο τό διάστημα πού συνέβαιναν οἱ τρομακτικές σφαγές, ἐνῷ ἡ Σμύρνη καιγόταν καί πρόσφυγες τραυματισμένοι καί κατεστραμμένοι ξεχύνονταν σέ κάθε λιμάνι τῆς Ἑλλάδας, ἡ συμπεριφορά τῶν Ἑλλήνων ἀπέναντι στίς χιλιάδες τῶν Τούρκων πού κατοικοῦν στή χώρα ἔγραψε ἕνα ἀπό τά ὡραιότερα καί πιό θαυμαστά κεφάλαια τῆς ἱστορίας της. Δέν ὑπῆρξαν ἀντεκδικήσεις. Οἱ Τοῦρκοι πού κατοικοῦν στήν Ἑλλάδα δέν πειράχτηκαν καθόλου καί καμία θύελλα μίσους ἤ ἀντεκδίκησης δέν ξέσπασε στά κεφάλια τους. Αὐτή ἦταν μιά μεγάλη, ὄμορφη νίκη πού, μέ τόν τρόπο της, φτάνει στό ἐπίπεδο τοῦ Μαραθώνα καί τῆς Σαλαμίνας.

Ἀναρωτιέται κανείς ἄν ἄλλος χριστιανικός λαός θά μποροῦσε νά φερθεῖ καλύτερα. Πραγματικά, ἡ ὅλη συμπεριφορά τῆς Ἑλλάδας, τόσο κατά τή διάρκεια τῶν διωγμῶν τῶν χριστιανῶν στήν Τουρκία ὅσο καί ἀργότερα, ἦταν ἀξιοθαύμαστη. Τό γεγονός αὐτό μαρτυρεῖ καί ἡ μεταχείριση τῶν Τούρκων αἰχμαλώτων πολέμου, ἀλλά καί οἱ ἑλληνικές προσπάθειες γιά τήν περίθαλψη τῶν χιλιάδων προσφύγων, Ἑλλήνων καί μή, πού κατέφυγαν στό ἔδαφός της. Ξέρω τί λέω γιατί βρισκόμουν στήν Ἑλλάδα καί τά εἶδα μέ τά μάτια μου. Δέν νομίζω ὅτι κανείς θά τολμοῦσε νά ἀμφισβητήσει τά γεγονότα αὐτά.

Ἄν οἱ Ἕλληνες, μετά τίς σφαγές τοῦ Πόντου καί τῆς Σμύρνης, εἶχαν σφάξει ὅλους τούς Τούρκους πού ζοῦσαν στήν Ἑλλάδα, τότε ἴσως ὁ ὑπολογισμός νά ἔφτανε τούς πενήντα πρός πενήντα.»[27]

Βεβαιώνει λοιπόν ὁ Horton ὡς οὐδέτερος παρατηρητής, ὅτι τέτοιου εἴδους θεωρίες, σάν αὐτές οἱ ὁποῖες ἀκούονταν στίς μέρες του καί στίς μέρες μας, ὄχι μόνο δέν στέκουν, ἀλλά ὀφείλονται σέ ὀργανωμένη τουρκική προπαγάνδα.

Ὁ τότε πρεσβευτής τῶν ΗΠΑ Henry Morgenthau ἔχει προσθέσει τή δική του μαρτυρία γιά τήν τραγωδία τῶν χριστιανῶν Μικρᾶς Ἀσίας καί Θράκης. Ἡ μαρτυρία αὐτή δέν πρέπει νά ὑποτιμᾶται ἀπό κανέναν. Τό
ὑπογραμμίζω αὐτό, διότι ἤδη ἔχω ἀκούσει ἀφελεῖς ἐρωτήσεις τοῦ τύπου "καί πῶς εἶναι δυνατόν νά γνώριζε ὁ πρέσβυς ὅλα αὐτά, ἀφοῦ συνέβαιναν ἑκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά ἀπό τήν ἕδρα του;" Ἡ ἀπάντηση σέ ἐρωτήσεις αὐτοῦ τοῦ τύπου εἶναι: ὁ πρέσβυς, καί μάλιστα μιᾶς μεγάλης δυνάμεως καί μάλιστα σέ περίοδο πολέμου, ἔχει στήν ὑπηρεσία του ὀργανωμένο δίκτυο παροχῆς πληροφοριῶν, τίς ὁποῖες διοχετεύει στό ὑπουργεῖο ἐξωτερικῶν στό ὁποῖο ὑπάγεται. Ἔξ ἄλλου λαμβάνουν οἱ πρεσβεῖες καί τά προξενεῖα αὐθόρμητες ἀναφορές καί καταθέσεις ἀκόμη καί ἁπλῶν ὑπηκόων τῶν κρατῶν στά ὁποῖα ἀνήκουν καί τίς ὁποῖες ἀξιοποιοῦν ἀνάλογα. Λέγει λοιπόν ὁ πρέσβυς κατά τό τέλος τοῦ βιβλίου του, ἀφοῦ πρῶτα ἔχει περιγράψει ἀρκετές λεπτομέρειες ἀπό τά τραγικά αὐτά γεγονότα:

"Μοναδικός σκοπός γιά τόν ὁποῖο ἐπιμένω σ΄ αὐτά τά φρικιαστικά γεγονότα εἶναι ὅτι χωρίς αὐτές τίς λεπτομέρειες τό ἀγγλόφωνο ἀναγνωστικό κοινό δέν θά μποροῦσε νά σχηματίσει ἀκριβή ἰδέα γιά τό ἔθνος πού ἀποκαλοῦμε Τούρκους. Ἔχω παραλείψει τίς πιό φρικτές λεπτομέρειες γιατί μία πλήρης ἐξιστόρηση τῶν σαδιστικῶν ὀργίων, θύματα τῶν ὁποίων ὑπῆρξαν οἱ Ἀρμένιοι, ἄντρες καί γυναῖκες, δέν θά ἦταν δυνατό νά δημοσιευθεῖ στήν Ἀμερική. Ἐγκλήματα πού μόνο τό πιό διεστραμμένο ἔνστικτο μπορεῖ νά φανταστεῖ, μέθοδοι βασανισμοῦ, πού μόνο ἡ πιό μοχθηρή φαντασία μπορεῖ νά συλλάβει, ἔπλητταν καθημερινά αὐτόν τό ἄτυχο λαό. Εἶμαι πεπεισμένος ὅτι ἡ παγκόσμια ἱστορία δέν ἔχει νά ἐπιδείξει πιό φρικτό ἐπεισόδιο. [...] Οἱ Ἀρμένιοι δέν ἦταν ὁ μόνος λαός πού ἐπλήγη ἀπό τό δόγμα: "Ἡ Τουρκία στούς Τούρκους". Τά ὅσα διηγήθηκα θά μποροῦσαν νά εἰπωθοῦν, μέ μερικές τροποποιήσεις καί γιά τούς Ἕλληνες καί γιά τούς Σύρους. Στήν πραγματικότητα οἱ Ἕλληνες ὑπῆρξαν τά πρῶτα θύματα τοῦ σχεδίου τουρκοποίησης."[28]

Ὥστε λοιπόν, ὅσα τρομερά περιγράφει στό βιβλίο του δέν εἶναι καί τά τρομερότερα, τά ὁποῖα παρέλειψε ἐπειδή τά ἀμερικανικά ἤθη τῆς δεκαετίας τοῦ 1920 δέν ἐπέτρεπαν τή δημοσίευσή τους! Κι ὅμως ἐμφανίζονται μερικοί, οἱ ὁποῖοι ὅταν ἀκούουν τέτοιου εἴδους φρικιαστικές μαρτυρίες ἀντιτείνουν ὡς ἐπιχείρημα τήν ἀπίστευτου μεγέθους βλακεία τους καί λέγουν: «αὐτά πάντα γίνονται στούς πολέμους». Ἀλλά στίς 6 καί 7 Σεπτεμβρίου 1955 δέν ὑπῆρχε ἐμπόλεμη κατάσταση. Παρ΄ ὅλα αὐτά μέ προμελετημένα καί καλά σχεδιασμένα μέχρι τήν τελευταία λεπτομέρεια ἐπεισόδια, τά ὁποῖα διήρκεσαν μόλις ὀκτώ ὧρες, δολοφονήθηκαν 37 Ἕλληνες[29], βιάσθηκαν καί κακοποιήθηκαν φρικτά τοὐλάχιστον 200 Ἑλληνίδες[30] ἡλικίας ἀπό 6 ἕως καί 80 ἐτῶν, ἑκατοντάδες ἀνύποπτοι Ἕλληνες ξυλοκοπήθηκαν ἀπό μανιασμένους ὄχλους χωρίς νά γνωρίζουν γιατί[31], καταστράφηκαν ὁλοσχερῶς ἤ ὑπέστησαν ἐκτεταμένες ζημίες 94 ἑλληνικές Ἐκκλησίες καί παρεκκλήσια[32], καταληστεύθηκαν[33] καί καταστράφηκαν 4.500 καταστήματα, καταληστεύθηκαν καί καταστράφηκαν 2.500 κατοικίες[34]. Τό ὅτι ἦταν προμελετημένα καί σχεδιασμένα τά ἐπεισόδια ἀποδεικνύεται ἐκ τῶν ἑξῆς: α) Oἱ τουρκικές ἀρχές δέν εἶχαν ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στόν τουρκικό πληθυσμό τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί μετέφεραν σιδηροδρομικῶς στήν πόλη Τούρκους τῆς ἀνατολῆς, ὥστε νά ἀποτελέσουν τίς πλέον ἀξιόπιστες ὁμάδες κρούσεως. β) Οἱ δολοφόνοι καί καταστροφεῖς ἐξοπλίζονταν μέ διαρρηκτικά ἐργαλεῖα ἀπό στρατιωτικά φορτηγά. γ) Οἱ ὁμάδες τῶν ἐπιδρομέων εἶχαν ἐπί κεφαλῆς ἀξιωματικούς τοῦ στρατοῦ ἤ τῆς ἀστυνομίας μέ πολιτική περιβολή, οἱ ὁποῖοι τούς χορηγοῦσαν διαταγές βάσει ἐπιτελικοῦ σχεδίου. δ) Ὅλα αὐτά δέν ἔγιναν τυχαῖα, ἀλλά χρησιμοποιήθηκε ἡ κακοποίηση τοῦ ἄμαχου ὁμογενειακοῦ πληθυσμοῦ ὡς μέσο πιέσεως, ὥστε νά ἐκβιασθεῖ ἡ Ἑλλάδα καί νά δεχθεῖ ὡς ἰσότιμο συνομιλητή τήν Τουρκία στίς διπλωματικές διαπραγματεύσεις γιά τήν Κύπρο.

 Ὑπάρχουν βέβαια καί μερικοί φέροντες ἑλληνική ταυτότητα, οἱ ὁποῖοι ἀντιτείνουν δῆθεν παιδαγωγικά ἐπιχειρήματα, ὥστε νά στηρίξουν τήν μή διδασκαλία τῶν ἱστορικῶν αὐτῶν γεγονότων. Ἰσχυρίζονται λοιπόν ὅτι: «δέν εἶναι παιδαγωγικῶς σωστό νά διδάσκονται φρικιαστικές λεπτομέρειες σέ παιδιά!» Θά συμφωνήσουμε μόνον ὡς πρός τό ὅτι δέν πρέπει νά διδάσκονται φρικιαστικές λεπτομέρειες σέ παιδιά μικρῆς ἡλικίας. Ὅμως γενικά εἶναι δυνατόν νά διδαχθοῦν, ὅτι βασανίσθηκε μεγάλο μέρος τοῦ ἄμαχου χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ Ἑλλήνων, Ἀρμενίων, Ἀσσυρίων καί ἐξοντώθηκε ἐπίσης μεγάλο μέρος του, ὅπως ἐπίσης καί ὅτι στερήθηκε τίς περιουσίες του, τούς κόπους ὁλοκλήρων γενεῶν. Ὅλα αὐτά θά ὁδηγήσουν τήν ἱστορική μνήμη τῶν παιδιῶν μετά τήν ἐνηλικίωσή τους, ὥστε νά ἀναζητήσουν καί τίς λεπτομέρειες, ὅλες τίς φρικιαστικές λεπτομέρειες οἱ ὁποῖες ὑπάρχουν στίς πηγές. Καί πρέπει νά εἶναι σέ θέση οἱ Ἕλληνες νά γνωρίζουν, διότι σέ κανένα ἔθνος δέν πρέπει νά ἀπαγορεύεται νά μελετᾶ τήν ἱστορία του!

Κάποιοι ἄλλοι κατηγοροῦν γιά μίσος ὅποιον διδάσκει, γράφει ἤ ἔστω θυμᾶται αὐτά τά γεγονότα! Οἱ ἄνθρωποι ὅμως αὐτοί δέν εἶναι σέ θέση νά κατανοήσουν δύο πράγματα: α) Ὅτι δύναται κάποιος νά διδάσκει τήν ἱστορία του, νά γράφει γι΄ αὐτήν ἤ ἔστω νά τήν θυμᾶται χωρίς νά μισεῖ. β) Ὅτι ὅποιο ἔθνος περιφρονεῖ καί λησμονεῖ τήν ἴδια του τήν ἱστορία, καταδικάζει ἑαυτό σέ ἀφανισμό.

Δέν θά ἐξετάσουμε τό ἐνδεχόμενο νά ὑπάρχουν τυχόν συνειδητοί προδότες μεταξύ τῶν Ἑλλήνων. Προδότες ἕτοιμοι νά ξεπουλήσουν τήν ἱστορική μας μνήμη καί συνείδηση ἔναντι τριάκοντα ἀργυρίων – τέτοιο ἐνδεχόμενο τό ἀπευχόμεθα. Τό ἐνδεχόμενο ὅμως νά ὑπάρχουν κάποιοι οἱ ὁποῖοι μέ ὁποιαδήποτε ἀνάξια λόγου πρόφαση ἐπίτηδες ξεχνοῦν καί κάποιοι οἱ ὁποῖοι ζοῦν ζωή ἐπιπόλαιη καί ἀπαξιοῦν νά γνωρίσουν, παραμένει ἀνοικτό. Ὅποιος λοιπόν ἐπίτηδες ξεχνᾶ, ἀλλά κι ὅποιος δέ θέλει νά γνωρίζει καί ζῆ μιά ἐπιπόλαιη ζωή ἀνεγκέφαλου καί ἀπολύτως χειραγωγούμενου καταναλωτικοῦ ὄντος εὐχαριστημένου μέσα σέ πράγματα ἐπιφανειακά καί ἀσήμαντα, κάποιες φορές καί τελείως ἀνόητα, παθαίνει ἐν τέλει τρισχειρότερα ἀπ΄ ὅσα ἔπαθαν οἱ παλαιότεροι! Ἄς μελετήσουν λοιπόν τίς πηγές καί ἄς μάθουν οἱ νεότεροι κι ἄς ξαναθυμηθοῦν οἱ παλαιότεροι αὐτά τά τραγικά συμβάντα τῆς ἱστορίας μας.

---

[1]               Μαύρη Βίβλος διωγμῶν καί μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ (1914-1918), Οἱκουμενικόν Πατριαρχεῖον, Ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1919, σ. 357-8.

[2]               Μαύρη Βίβλος διωγμῶν καί μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ (1914-1918), Οἱκουμενικόν Πατριαρχεῖον, Ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1919, σ. 91-2.

[3]               Ὁ Ἰ. Σβορῶνος σημειώνει παραπλεύρως τῆς ὑπογραφῆς του: «Μεθ΄ ὅλης τῆς πικρίας μου διά τήν κυρίως ὑπό τῆς Γαλλίας καί ὑπό οὐδενός αἰσθήματος ἤ συμφέροντος ἀνθρωπίνου, δικαιολογουμένην ἐγκατάλειψιν εἰς σφαγήν τῶν χριστιανῶν.»

[4]               Κωνσταντῖνος Ἐμμ. Φωτιάδης, Ἡ γενοκτονία τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου, μέρος Β΄, ἔκδ. Realnews, Ἀθήνα 2013, σ. 206-7.

[5]               Ὁ ὅρος αὐτός πιστεύουμε ὅτι ἁρμόζει σέ διασημότητες οἱ ὁποῖες ζοῦν μία κενόδοξη ζωή ἐπιδιώκοντας φήμη καί πλούτη, ἀδιαφορώντας γιά τά προβλήματα τῆς κοινωνίας καί τῆς ἀνθρωπότητας.

[6]               George Horton, Ἡ μάστιγα τῆς Ἀσίας, μετάφραση καί σχόλια Β. Γ. Σολομωνίδου, ἐκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς «Ἑστίας», 5η ἔκδοση, Ἀθήνα 2002, σ. 111.

[7]               Ἔνθ΄ ἀνωτέρω, σ. 133.

[8]               Ἔνθ΄ ἀνωτέρω, σ. 133-4.

[9]               Γενν. 1912.

[10]             Γαλλική λέξη, ἡ ὁποία σημαίνει «προκυμαία».

[11]             Διευκρίνιση δική μας: Ἀπό ἄλλες μαρτυρίες, αὐτοπτῶν ἤ ἀκόμη καί παθόντων, γνωρίζουμε ὅτι δέν ἐπρόκειτο ἁπλῶς γιά νερό, ἀλλά γιά καυτό νερό, σέ κάποιες μάλιστα περιπτώσεις ἐπρόκειτο γιά καυτό λάδι!

[12]             Διευκρίνιση δική μας: Ἡ συγγραφέας, ἡ ἀδελφή της καί ἡ μητέρα τους.

[13]             Διευκρίνιση δική μας: Ἡ ἐπισήμανση τοῦ κειμένου εἶναι δική μας προκειμένου νά καταδειχθεῖ τί εἴδους "συνωστισμός" συνέβη στή Σμύρνη τόν μοιραῖο ἐκεῖνο Αὔγουστο τοῦ 1922.

[14]             Τά τετράδια τῆς Ἀνζέλ Κουρτιάν (Μνῆμες ἀπό τή Μικρασία, 1915-1924), Ἐπιμέλεια – Πρόλογος Κατερίνα Πλασσαρᾶ, ἐκδ. Πλέθρον, Ἀθήνα 1980, σ. 180-182.

[15]             Διευκρίνιση δική μας: Ὅπως θά δοῦμε καί παρακάτω σέ ἀφήγηση ἄλλης προσφυγοπούλας, ἀρκετές νέες μεταμφιέζονταν σέ γριές, ὥστε νά διαφύγουν τήν προσοχή τῶν ὑποψηφίων βιαστῶν, οἱ ὁποῖοι ἀναζητοῦσαν καί ἐπετίθεντο στά ἀνυπεράπιστα θύματά τους, ὅπως ἐπιτίθεται τό ἁρπακτικό κτῆνος ἤ ὄρνεο – διότι ὅποιος προβαίνει σέ τέτοιου εἴδους πράξεις παραιτεῖται ἀπό τήν ἀνθρώπινη ἰδιότητά του. Ὅμως τά τεχνάσματα αὐτά δέν ἀπέδιδαν πάντοτε, διότι ὑπῆρχαν καί κτηνάνθρωποι, οἱ ὁποῖοι κακοποιοῦσαν ἀδιακρίτως νέες ἤ ἡλικιωμένες.

[16]             Τά τετράδια τῆς Ἀνζέλ Κουρτιάν (Μνῆμες ἀπό τή Μικρασία, 1915-1924), Ἐπιμέλεια – Πρόλογος Κατερίνα Πλασσαρᾶ, ἐκδ. Πλέθρον, Ἀθήνα 1980, σ. 196-7.

[17]             Ἔνθ΄ ἀνωτέρω, σ. 96.

[18]             Καί ἐδῶ ἡ ὑπογράμμιση καί ἐπισήμανση εἶναι δική μας.

[19]             Ἔνθ΄ ἀνωτέρω, σ. 96.

[20]             1909-2008.

[21]             Διευκρίνιση δική μας: Ὑπό αὐτό τό ὄνομα ὑποκρύπτει ἡ συγγραφέας τόν ἑαυτό της.

[22]             Διευκρίνιση δική μας: Καί πάλι ἡ προκυμαία τῆς Σμύρνης.

[23]             Ἰφιγένεια Χρυσοχόου, Πυρπολημένη γῆ, ἐκδ. Γκόνη, Ἀθῆναι 1973, σ. 261-2.

[24]             1899-2007.

[25]             Φιλιώ Χαϊδεμένου, Τρεῖς αἰῶνες, μιά ζωή, Γιαγιά Φιλιώ ἡ Μικρασιάτισσα, ἐκδ. Ἐκδοτικός Ὀργανισμός Λιβάνη, Ἀθήνα 2005, σ. 136-138.

[26]             Φιλιώ Χαϊδεμένου, Τρεῖς αἰῶνες, μιά ζωή, Γιαγιά Φιλιώ ἡ Μικρασιάτισσα, ἐκδ. Ἐκδοτικός Ὀργανισμός Λιβάνη, Ἀθήνα 2005, σ. 167-8.

[27]             George Horton, Ἡ μάστιγα τῆς Ἀσίας, μετάφραση καί σχόλια Β. Γ. Σολομωνίδου, ἐκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς «Ἑστίας», 5η ἔκδοση, Ἀθήνα 2002, σ. 233-4.

[28]             Henry Morgenthau, Τά μυστικά τοῦ Βοσπόρου, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - Ἐκστρατεία Καλλίπολης - Διωγμοί Ἑλλήνων - Γενοκτονία Ἀρμενίων, μετάφρ. Ἰ. Κασεσιάν, ἐκδ. Τροχαλία, Ἀθήνα ἄ.ἔ. σ. 236-238.

[29]             Σπύρος Βρυώνης, Ὁ μηχανισμός τῆς καταστροφῆς, Τό τουρκικό πογκρόμ τῆς 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 καί ὁ ἀφανισμός τῆς ἑλληνικῆς κοινότητας τῆς Κωνσταντινούπολης, ἐκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, Ἀθήνα 2007, σ. 677-678.

[30]             Ὑπῆρξε μάλιστα ἡ φήμη, ὅτι οἱ βιασμοί ἀνῆλθαν στούς 2.000. Ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅτι κατέστη ἀδύνατον νά ὑπάρξει ἐπίσημη καί ἀξιόπιστη καταμέτρηση τῶν θυμάτων τῆς συγκεκριμένης ἐγκληματικῆς πράξεως, διότι ὁ βιασμός ἦταν, τότε ἀλλά συχνά καί τώρα, τό μοναδικό ἔγκλημα γιά τό ὁποῖο τό θῦμα ντρέπεται καί αἰσθάνεται ἐξευτελισμένο καί γι΄ αὐτό προτιμᾶ νά μή τόν καταγγείλει.

[31]             Μᾶλλον πρέπει νά ὑποθέσουμε, ὅτι γνώριζαν πώς ἡ μόνη αἰτία τῶν ἀπίστευτων βασανιστηρίων τά ὁποῖα ὑφίσταντο ἦταν ἡ ἰδιότητά τους ὡς Ἑλλήνων καί χριστιανῶν.

[32]             Σπύρος Βρυώνης, Ὁ μηχανισμός τῆς καταστροφῆς, Τό τουρκικό πογκρόμ τῆς 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 καί ὁ ἀφανισμός τῆς ἑλληνικῆς κοινότητας τῆς Κωνσταντινούπολης, ἐκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, Ἀθήνα 2007, σ. 599-602. Ἡ κτηνωδία τῶν ἐπιδρομέων ἔφθασε σέ τέτοιο σημεῖο, ὥστε ἔσκαψαν πρόσφατους τάφους Ἑλλήνων καί μαχαίρωσαν ἐπανειλημμένως πτώματα!

[33]             «Αὐτόπτης μάρτυρας, ὁ ὁποῖος ἔζησε ὅλα τά γεγονότα ἀπό κοντά, μεταξύ τῶν ἄλλων εἶδε γαλατά νά ἀδειάζει τά δοχεῖα μέ τό γάλα του, νά τά γεμίζει μέ ρολόγια καί κοσμήματα, πού εἶχε ἁρπάξει ἐκείνη τή στιγμή, καί νά τά μεταφέρει στό σπίτι του». Συμεών Σολταρίδης, Ἡ συρρίκνωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τόμος α΄, γ΄ ἔκδοση, ἐκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 37.

[34]             πρβλ Συμεών Σολταρίδης, Ἡ συρρίκνωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τόμος α΄, γ΄ ἔκδοση, ἐκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 89, 160.